استفاده بی‌رویه از منابع زیرزمینی که مهم‌ترین عامل پدیده فرونشست زمین محسوب می‌شود، اکنون بسیاری از دشت‌های ایران را درگیر کرده و به موضوعی بحرانی تبدیل شده است.

پیش‌تر، کارشناسان هشدار داده بودند که سرعت فرونشست زمین در برخی نقاط ایران ده‌ها برابر بیشتر از دیگر نقاط جهان است و حالا وحید جعفریان، مدیرکل امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، می‌گوید در طول یک دهه اخیر سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی دست‌کم ۱۰ متر کاهش یافته و این میزان به‌مراتب خارج از توان سازگاری پوشش گیاهی وابسته به آب‌های زیرزمینی در مناطق بیابانی است.

جعفریان در پیوند با این موضوع، درختان عظیم شهر ریگان در استان کرمان را مثال زد که چندین قرن قدمت داشتند، اما در یک دهه اخیر به‌دلیل ناتوانی در تطبیق خود با تغییرات سریع منابع آب، به‌طور کامل نابود شدند.

مدیرکل امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری درباره پیامدهای بهره‌برداری بیش از ظرفیت از منابع آب زیرزمینی هشدار داد و به خبرگزاری ایسنا گفت: «در شرایط اقلیمی فعلی ایران بعید می‌دانم دیگر دشتی داشته باشیم که جزو مناطق ممنوعه نباشد.»

به گفته او، دشت‌های مناطق بیابانی مدت‌ها است که با افت شدید منابع آب زیرزمینی مواجه شده‌اند.

وحید جعفریان از نبود برنامه‌های کارآمد در حوزه آب انتقاد کرد و افزود: «گردش اطلاعات بین‌بخشی و هماهنگی بین دست‌اندرکاران متعدد کارآمد نبوده است و پیامد این امر می‌تواند به تخریب سرزمین در آسیب‌پذیرترین زیست‌بوم‌ها ازجمله مناطق بیابانی منجر شود.»

این مقام سازمان منابع طبیعی تاکید کرد که افت قابل‌توجه سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی و تامین نشدن نیاز آبی دشت‌های سیلابی در مناطق کویری و بیابانی، بسیاری از رویشگاه‌های طبیعی را تهدید می‌کند و زمینه‌ساز آسیب‌پذیری این عرصه‌ها در مواجهه با خطرهایی مانند آفات و امراض می‌شود.

احداث و توسعه سدهای بزرگ، بهره‌برداری نامتوازن از آب‌های زیرزمینی، پایین بودن بهره‌وری آب و نبود برنامه توسعه محلی مبتنی بر آمایش سرزمین، از مهم‌ترین عواملی‌اند که ازنظر وحید جعفریان در به وجود آمدن وضعیت فعلی نقش داشته‌اند. به گفته او، اگر به ریشه و علت افت آب‌های زیرزمینی و تامین نشدن حقابه‌های دشت‌های سیلابی به درستی توجه نشود، اقدام‌های جبرانی و احیای آن‌ها نمی‌تواند پایدار باشد.

پیش‌تر، کارشناسان دیگری نیز درباره پیامدهای بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و نبود برنامه‌های جامع آبخیزداری هشدار داده بودند. در همین زمینه، محمد درویش، کنشگر محیط‌زیست و استاد دانشگاه، گفته بود بحران فرونشست در ایران ۱۴۰ برابر بیشتر از شرایط بحرانی است.

نتایج تحقیقات سازمان زمین‌شناسی نیز نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد دشت‌های ایران به علت فرونشست زمین در وضعیت قرمز قرار دارند. طبق اعلام کارگروه ملی مخاطرات طبیعی نیز بالغ‌بر ۲۰ میلیون نفر از جمعیت ایران در مناطقی زندگی می‌کنند که پدیده فرونشست زمین در آن بحرانی است.

گزارش‌های وزارت نیرو هم نشان می‌دهد مقدار آبی که طی چهار دهه گذشته از سفره‌های آب زیرزمینی ایران برداشت شده، ۱۳۰ میلیارد مترمکعب بیشتر از ورودی آن بوده است. این آمار به گفته محمد درویش، معادل پنج دریاچه به بزرگی دریاچه ارومیه است.

بیابان‌زایی یکی از خطرناک‌ترین پیامدهای پدیده فرونشست زمین است که در پی آن آسیب‌های دیگری مانند مهاجرت‌های اقلیمی افزایش می‌یابد. پیش‌تر رقیه صمدی، دبیر کارگروه مهاجرت‌های اجباری و پناهجویی رصدخانه مهاجرت ایران، گفته بود تغییرات محیط‌زیستی و بلایای طبیعی همچون زلزله و سیل به مهاجرت و کوچ‌ اجباری ایرانیان منجر شده است و در صورت ادامه روند کنونی در سال‌های آینده، نه‌تنها مهاجرت به شهرهای پرازدحام ایران، بلکه مهاجرت به کشورهای دیگر نیز افزایش می‌یابد. به گفته او، بیش از ۸۰ درصد جمعیت ایران اثرات بیابان‌زایی را احساس می‌کنند.

در پیوند با این موضوع، احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی ایران، نیز از آغاز مهاجرت ساکنان استان‌های جنوب و جنوب شرقی به مناطق شمالی ایران خبر داده و گفته بود که بحران آب در مناطق بیابانی ایران می‌تواند به بروز نزاع و تنش‌های سیاسی منجر شود.