بیانیه سه‌جانبه از سرگیری روابط ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین که ۱۰ مارس ۲۰۲۳ (۱۹ اسفند ۱۴۰۱) صادر شد، چندین نکته داشت که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از تاکید بر احترام به حاکمیت کشورها، مداخله نکردن در امور داخلی آن‌ها و فعال کردن توافقنامه همکاری امنیتی که در سال ۲۰۰۱ بین عربستان سعودی و ایران امضا شد. این توافق‌نامه که به «توافق نایف و روحانی» معروف و موضوع آن مبارزه با جرائم سازمان‌یافته، تروریسم، قاچاق اسلحه، مواد مخدر و پولشویی است، هنگام سفر شاهزاده نایف بن عبدالعزیز آل سعود، وزیر فقید کشور عربستان سعودی، به تهران امضا شد.

در آن زمان، شاهزاده نایف بن عبدالعزیز پس از امضای این توافق‌‌نامه به خبرنگاران گفت: «توافق‌نامه امنیتی در خدمت منطقه خواهد بود و روابط عربستان سعودی و ایران را تقویت خواهد کرد». او افزود: «عربستان سعودی و ایران کاملا متقاعد شده‌اند که انعقاد چنین توافق امنیتی بین دو کشور یک ضرورت است تا ما بتوانیم در راستای دستیابی به امنیت مشترک تلاش کنیم و همه ما احساس کنیم که امنیت ایران امنیت عربستان سعودی است و امنیت عربستان سعودی امنیت ایران است.»

این توافق‌نامه با توجه به مفاد آن بسیار حائز اهمیت است و به عنوان مرجعی برای تفاهم و گفت‌وگوی عملی بین تهران و ریاض به شمار می‌رود. اگر مفاد این توافق‌نامه با اراده جدی عملی شود، می‌تواند فضای اعتماد بین دو کشور را که در سال‌های گذشته خدشه‌دار شده بود، به تدریج ترمیم کند.

هدف از این بیانیه که در پکن منتشر شد، تلاش برای بازگرداندن روابط به مسیر جدیدی است که مبتنی بر صراحت و احترام متقابل باشد و گفت‌وگو را به عنوان تنها راه حل مشکلات بین دو کشور همسایه بداند.

اگر همکاری میان دو کشور در عرصه‌های مبارزه با تروریسم و تامین امنیت پا بگیرد، ریاض و تهران متوجه خواهند شد که آن‌ها می‌توانند به طور مشترک با هم کار کنند و حتی در مورد سایر پرونده‌های حل‌نشده نیز قادرند از طریق بحث و گفت‌وگو به نتیجه برسند. البته این امر مستلزم تلاش‌های دیپلماتیک بسیاری است که ثبات خاورمیانه را در راس اولویت‌های خود قرار دهد، به ویژه اینکه دو کشور در تعریف تروریسم و در قبال گروه‌های شبه‌نظامی در عراق، سوریه، لبنان و یمن، دیدگاه‌های متفاوتی دارند.

عربستان سعودی هیچ‌گونه خصومت وجودی با ایران ندارد، بلکه روابط دو کشور بر پایه بایسته‌های جغرافیای سیاسی و همسایه‌داری استوار است. بنابراین گفت‌وگو موثرترین راه برای حل مشکلات باقی‌مانده میان دو کشور است، مشروط بر اینکه از اقدام‌های خصمانه با هدف برهم زدن امنیت داخلی، حمایت از گروه‌های خارج از حاکمیت قانون، تشکیل هسته‌های مسلح یا ایجاد هسته‌های جاسوسی که با هدف آسیب رساندن به صلح مدنی و ثبات داخلی به جمع‌آوری اطلاعات می‌پردازند، خودداری شود.

در واقع، نکات یادشده چالش‌هایی واقعی‌اند که عربستان سعودی در طول سال‌های گذشته در نتیجه سیاست‌هایی که به‌طور خاص سپاه پاسداران دنبال می‌کرده، با آن‌ها مواجه بوده است. ریاض از تهران می‌خواهد سپاه پاسداران را چنین اقدام‌هایی بازدارد و نگذارد بیش از این از هنجارهای دیپلماتیک و میثاق‌های بین‌المللی تخطی کند. البته این کار تنها از عهده آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، می‌برآید؛ زیرا او تنها شخصیتی در سطح رهبری ایران است که می‌تواند فعالیت‌های سپاه پاسداران را مهار کند.

دکتر مساعد بن محمد العیبان، مشاور امنیت ملی که در راس هئیت عربستان سعودی در مذاکرات با ایران حضور داشت، در سخنان خود، بر اهمیت «گشایش صفحه‌ای جدید بر اساس پایبندی به اصول و اهداف منشور سازمان ملل متحد، سازمان همکاری اسلامی، کنوانسیون‌ها و هنجارهای بین‌المللی، لزوم احترام به حاکمیت کشورها و مداخله نکردن در امور داخلی آن‌ها» تاکید کرد و افزود: «توسعه روابط بین کشورها و تقویت ثبات و امنیت در منطقه مستلزم چنین تعهد پایداری است.»

بنابراین آنچه برای عربستان سعودی اهمیت دارد این است که جمهوری اسلامی ایران به میثاق‌های بین‌المللی و اصل حسن همجواری، مداخله نکردن در امور داخلی و احترام به حاکمیت کشورها پایبند باشد. نکات یادشده اساس هر رابطه سالمی را شکل می‌دهند که با گذشت زمان تکامل می‌یابد و به‌تدریج به سمت همکاری‌های گسترده‌تر می‌رود که در صورت اجرایی شدن، می‌تواند به نفع ملت‌های عربستان سعودی و ایران و تضعیف گفتمان‌های افراطی و فرقه‌ای تمام ‌شود.

البته انتظار نمی‌رود اوضاع ناگهان طوری شود به ایجاد روابط مستحکم و مشارکت‌های گسترده منجر شود، گویی هیچ اتفاقی نیفتاده است؛ زیرا اعتمادسازی فرایندی بلندمدت است که با گذشت زمان از طریق افزایش جنبه‌های مثبت و ابتکارهای مشترک، تنش‌زدایی از پرونده‌های موردمناقشه و ارسال پیام‌های مثبت که به وضوح نشان‌دهنده تمایل جدی برای انتقال رابطه از یک سطح به سطح بالاتری باشد، ایجاد می‌شود.

مهم‌ترین نکته در این مرحله کاهش سطح تنش و برقراری ثبات و امنیت بر تاسیسات حیاتی و منابع انرژی است. در صورت برقرار شدن چنین امنیتی، زمینه برای همکاری‌های تجاری، صنعتی، فرهنگی، ورزشی و هنری فراهم می‌شود. البته نخستین گام در این راستا اجرایی شدن «توافق‌نامه امنیتی» است تا مسیر دستیابی به سایر همکاری‌ها و تفاهم‌ها هموار شود.

دو ماه آینده در تاریخ روابط دو کشور اهمیت بسیاری دارد و ایجاب می‌کند در این مدت ناظران از پیشداوری و قضاوت عجولانه مثبت و منفی بپرهیزند تا این تحول با چنان ذهنیت سیاسی دنبال شود که احساس و عاطفه بر آن چیره نشده باشد.

بدون شک، نشستی که بین ایران و عربستان سعودی در پکن برگزار شد، تحولی بزرگ و بسیار مهم است که در صورت پایبندی به آنچه بر سر آن توافق شد، تاثیر بسیار مثبتی بر جهان عرب، منطقه خلیج فارس و خاورمیانه خواهد داشت.