در پی خشکی بخش‌های وسیعی از خلیج گرگان و کاهش شدید پوشش گیاهی «منطقه حفاظت‌شده میانکاله» با اجرای بخشی از دو طرح دولتی «زهکشی ۱۲۰ هزار هکتاری» و «لایروبی خلیج گرگان»، فعالان و کارشناسان محیط زیست هشدار دادند تداوم بی‌توجهی به محیط زیست، میانکاله را به «کانون ریزگردها»، و هزاران هکتار از مراتع سرسبز گلستان را به «بیابان» تبدیل می‌کند.

به گفته حمیدرضا رضایی، کارشناس محیط ‌زیست و عضو هیات‌ علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، معمولا فصل زمستان سرسبزترین بازه زمانی در شبه‌جزیره میانکاله است، اما در پاییز و زمستان ۱۴۰۱، میزان بارندگی‌ها در استان گلستان و شرق مازندران بسیار کمتر از شرایط عادی بوده و اکنون در فصل سرد، تراکم پوشش گیاهی در میانکاله به شکل محسوسی کاهش یافته است.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با بیان اینکه این موارد فقط یکی از عوامل موثر بر بیابانی شدن شبه‌جزیره میانکاله است، به خبرگزاری ایلنا گفت فرایند خشکیدگی میانکاله به دلیل تامین نشدن حقابه تالاب از جنوب و پسروی دریای خزر از شمال، از سال‌ها قبل آغاز شده است.

رضایی افزود بیش از ۸۵ درصد آب دریای خزر از رودخانه ولگای روسیه تامین می‌شود و اضافه‌برداشت‌های دهه‌های اخیر از این رودخانه، باعث کاهش آب ورودی به دریای خزر شده است و افزون بر آن، تغییرات اقلیمی، افزایش متوسط دمای هوا و کاهش بارندگی در کشورهای حاشیه این دریاچه نیز در چند سال اخیر به تسریع روند پسروی دریای خزر انجامیده است.

این کارشناس محیط‌ زیست تاکید کرد که بخشی از آب تالاب میانکاله و خلیج گرگان از دریای خزر تامین می‌شود و در نتیجه، پسروی این دریا، عملا باعث کاهش عمق خلیج گرگان و کوچک شدن مساحت تالاب میانکاله شده و به روند خشک شدن آن دامن زده است.

پسروی دریای خزر علاوه بر تالاب میانکاله، بر سایر تالاب‌های مرتبط با این دریا نیز اثر گذاشته است و به گفته حمیدرضا رضایی، همزمان با خشک شدن بخش‌هایی از خلیج گرگان، مشکل مشابهی در سایر تالاب‌های مرتبط با دریای خزر نیز رخ داده است و از جمله، عمق تالاب گمیشان در شهرستان بندر ترکمن و تالاب انزلی در استان گیلان نیز بر اثر پسروی این دریا به شدت کاهش یافته است.

پروژه لایروبی خلیج گرگان؛ طرحی برای تبدیل میانکاله به کانون ریزگردها

دولت در ماه‌های اخیر از طرحی برای لایروبی کانال‌های ارتباطی بین خلیج گرگان و دریای خزر خبر داد و هدف آن را «برقرار نگه داشتن ارتباط آبی بین خلیج گرگان و دریای خزر» اعلام کرد.

اما به گفته حمیدرضا رضایی، نه‌تنها طرح دولت برای لایروبی خلیج گرگان نمی‌تواند در بلندمدت به احیای این خلیج کمک کند، بلکه به دلیل سرعت بالای پسروی دریای خزر، ممکن است بیشتر شدن ارتباط آبی بین خلیج گرگان و دریای خزر عملا باعث شود که بخشی از آب خلیج گرگان نیز به دریا کشیده شود و روند خشک شدن این خلیج در سال‌های آینده تسریع شود.

این کارشناس محیط زیست همچنین با هشدار در مورد احتمال بروز مشکلات تازه برای میانکاله در اثر پروژه لایروبی خلیج گرگان، گفت: «متاسفانه گل‌ولای برداشت‌شده از کف خلیج روی یک پشته رسوبی در منطقه آشوراده و در عرصه طبیعی منطقه شرقی میانکاله جمع‌آوری می‌شود و عملا باعث ایجاد یک پشته رسوبی در دل طبیعت میانکاله شده است که روز به روز نیز بر حجم آن افزوده می‌شود.»

رضایی افزود که پروژه لایروبی خلیج گرگان به شکل فعلی، در نهایت یک محوطه ۱۰۰ هکتاری از گل‌ولای جمع‌آوری‌شده از کف خلیج گرکان در منطقه حفاظت‌شده آشوراده ایجاد می‌کند که با گرم شدن هوا و خشک شدن این پشته رسوبی، می‌تواند به کانون گرد و غبار تبدیل شود.

عضو هیات علمی دانشگاه منابع طبیعی گرگان با تاکید بر اینکه آثار خشکیدگی شبه‌جزیره میانکاله در زمستان ۱۴۰۱ ملموس‌تر از سال‌های گذشته است، در مورد تشدید بیابان‌زایی در میانکاله و سایر بخش‌های استان گلستان در سال‌های آینده هشدار داد و گفت که خشک شدن تالاب‌ها و دشت‌ها، دستکاری‌های انسانی و تغییر کاربری عرصه‌های طبیعی، در کنار آثار سوء ناشی از تغییرات اقلیمی، از جمله عوامل بیابانی شدن بخش‌هایی از استان گلستان محسوب می‌شوند.

رضایی تاکید کرد که مهم‌ترین اثر سوء بیابان‌زایی در مناطق گسترده‌ای از گلستان، تشدید پدیده ریزگردها در این استان است. این پدیده‌ در چند سال گذشته نیز به شدت نمود داشته است و تعداد روزهای سال که استان گلستان با پدیده ریزگردها مواجه می‌شود، در «۱۰ سال گذشته حداقل ۱۰ برابر» شده است.

او تاکید کرد اگر روند گرمای هوا، کاهش بارندگی، و به‌ویژه دخالت‌های انسانی و فقدان برنامه‌ریزی برای مقابله با بیابان‌زایی در استان گلستان به همین صورت ادامه یابد، ممکن است «گلستان در آینده به خوزستان دوم» تبدیل شود. 

اختصاص بخش زیادی از حقابه محیط ‌زیستی تالاب به اراضی شالیکاری، احداث سد روی سرشاخه‌های رود اترک در استان خراسان شمالی و تامین نشدن حقابه تالاب‌های پایین‌دست در استان گلستان، ساخت موج‌شکن در بندر امیرآباد مازندران در غرب شبه‌جزیره میانکاله و فقدان برنامه‌ریزی برای ساماندهی حضور گردشگران، از جمله دیگر مواردی است که به آسیب‌های گسترده به «منطقه حفاظت‌شده میانکاله» و نیز خشک شدن بسیاری از تالاب‌های مرزی استان گلستان انجامیده است.

تبدیل ۱۲۰ هزار هکتار از مراتع سرسبز گلستان به بیابان با پروژه زهکشی

در همین حال، پروژه زهکشی ۱۲۰ هزار هکتاری که دولت تحت عنوان «توسعه کشاورزی» در حال اجرای آن در استان گلستان است، سبب  تبدیل بخشی از اراضی مرتعی این استان به منشا گرد‌و‌غبار شده است.

حمیدرضا رضایی در این مورد نیز به خبرگزاری ایلنا گفت این توسعه کاملا ناپایدار است و اراضی‌ای که زهکشی آن‌‌ها انجام شده، پیش از این از پوشش گیاهی انبوه برخوردار بودند و جزو مراتع مرغوب برای گله‌های دام محسوب می‌شدند، اما اینک به بیابان بدل شده‌اند.

این پروژه زهکشی که دولت به منظور تغییر کاربری ۱۲۰ هزار هکتار از مراتع سرسبز استان گلستان به اراضی کشاورزی آغاز کرده است، تاکنون در ۴۰ تا ۵۰ هزار هکتار از اراضی استان گلستان اجرا شده و با وجود هشدار کارشناسان درباره اشتباه بودن تغییر کاربری مراتع استان گلستان به زمین کشاورزی، دولت و دستگاه‌های اجرایی استان گلستان همچنان پروژه زهکشی ۱۲۰ هزار هکتاری در این استان را ادامه می‌دهند.

عضو هیات علمی دانشگاه منابع طبیعی گرگان با بیان اینکه در بهترین حالت، اگر زهکشی‌ها عمل کند، می‌توان در این ۱۲۰ هزار هکتار به صورت دیم به کاشت جو پرداخت و حداکثر ۱.۵ تن در سال، محصول جو برداشت کرد که نشان می‌دهد پروژه زه‌کشی ۱۲۰ هزار هکتاری دولت در استان گلستان هم از نظر اقتصادی به صرفه نیست، و از نظر زیست‌محیطی نیز با از بین رفتن پوشش گیاهی انبوه، سبب تبدیل این اراضی به کانون ریزگردها می‌شود.

بحران تالاب‌ها: دو میلیون هکتار از تالاب‌های ایران به کانون ریزگردها تبدیل شده است

 علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران، سه‌شنبه گذشته، دوم اسفند (۲۱ فوریه)، اعلام کرد که در حال حاضر دو میلیون هکتار از تالاب‌های ایران به کانون ریزگردها تبدیل شده است.

 سلاجقه افزود، تا زمانی که به آب همچون مسئله‌ای انتزاعی نگاه شود، «نتیجه همان وضعیتی است که امروز در کشور مشاهده می‌کنیم».

ابوالفضل اکبرپور، معاون پژوهش دانشگاه بیرجند و از برگزارکنندگان همایش مدل‌سازی و فناوری‌های جدید در مدیریت آب، نیز می‌گوید که در حال حاضر، محدودیت منابع آبی کشور از نظر کمی و کیفی، استفاده نادرست از منابع آب‌های سطحی و زیر زمینی، نبود مدیریت و برنامه‌ریزی اصولی و صحیح برای استفاده از مقدار آب موجود، مناطق وسیعی از ایران را در معرض «خشکسالی و شدت گرفتن بحران آب» قرار داده است.

۱۲ شهریور سال جاری نیز مجتبی ذوالجودی، معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست، هشدار داد که وضعیت تالاب‌های کشور به دلیل «خشکسالی متوالی و توسعه کشاورزی و حفر چاه‌های غیرمجاز در حاشیه این تالاب‌ها» شکننده شده و در شرایط خطرناک قرار گرفته است.

پیش‌تر نیز، ۷ خرداد، صدیقه مدرس طباطبایی، رئیس گروه منابع آب، پایش و آینده پژوهشی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست، گفت که هم‌اینک ۴۳ درصد از تالاب‌های کشور می‌توانند به منشا گرد و غبار بدل شوند و اگر نیاز آبی تالاب‌ها تامین نشود، به کانون جدید گرد و غبار در کشور تبدیل می‌شوند.

این مقام سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد که در حال حاضر ۲۲۶ تالاب، شامل تالاب‌های فهرست آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور قرار دارند گفت که از مجموع ۲۲۶ تالاب ذکرشده، بالغ بر ۴۲ تالاب کشور، از جمله هورالعظیم، شادگان، گاوخونی، ارومیه، هامون، میقان، صالحیه، بختگان و شماری دیگر، دچار خشکی‌اند و منشا گردوغبارشده‌اند.