ماجرای فرستاده ویژه عربستان سعودی که پس از پیروزی انقلاب عازم ایران شد و با خمینی دیدار کرد، چیست؟ و عربستان سعودی چگونه برای پایان دادن به جنگ عراق و ایران تلاش کرد؟

پس از برکناری حکومت محمدرضا شاه پهلوی، روح‌الله موسوی خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، که جایگزین او شده بود، از پاریس‌، پایتخت فرانسه، به تهران بازگشت. خمینی دست در دست خلبان پرواز از پله‌های هواپیما در فرودگاه تهران پایین آمد. شاه که نظامش را به‌عنوان «پلیس خلیج فارس» معرفی می‌کرد، ایران را برای همیشه ترک کرد و خمینی با عمامه سیاهش در حالی‌ که مردم از هر طرف او را احاطه کرده بودند و از بازگشت «رهبر انقلاب» شادی می‌کردند، سوار «شورلت» آمریکایی شد.

فرستاده ویژه

دولت عربستان سعودی که انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ را یک «مسئله داخلی ایران» می‌دانست، هرگز در قبال آن موضع منفی اتخاذ نکرد؛ زیرا «مداخله نکردن در امور کشورهای همسایه» یک اصل تثبیت‌شده در سیاست خارجی عربستان سعودی است.

محمدرضا شاه پهلوی فقید به‌رغم سیاست خارجی توسعه‌طلبانه‌اش، از نظر بسیاری از سیاستمداران منطقه خلیج فارس، «حریف یا رقیبی بود که احتمال کنار آمدن با او وجود داشت»؛ به این معنی که «جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای» او محدودیت‌هایی داشت که می‌شد با او پای میز مذاکره نشست و درباره آن بحث و گفت‌وگو کرد.

زمانی که خمینی به ایران بازگشت، رژیمی جدید با ویژگی‌هایی تازه‌ نمایان شد که با دولت قبلی تفاوت بسیاری داشت. این رژیم سردادن شعارهای اسلام‌گرایانه را آغاز کرد. همین امر باعث شد عربستان سعودی فرستاده ویژه‌ای همراه با پیام تبریکی به مناسبت پیروزی انقلاب به تهران اعزام کند. این پیام تبریکی که از طرف خالد بن عبدالعزیز، پادشاه فقید عربستان سعودی، فرستاده شده بود، مستقیما به آیت‌الله خمینی تحویل داده شد. در آن زمان، ایران با چالش کمبود سوخت روبرو بود. به همین دلیل عربستان سعودی در اقدامی که حسن نیتش را نشان می‌داد، مقداری سوخت در اختیار تهران قرار داد.

عربستان سعودی می‌خواست تحولات ناشی از انقلاب ایران در محدوده کشور همسایه باقی بماند و تصمیم گرفت بر اساس «روابط حسنه» و بدون دخالت در جزئیات آنچه داخل ایران روی می‌دهد با واقعیت جدید برخورد و تعامل کند.

نصیحت ملک فهد

جنگ عراق و ایران ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آغاز شد و تا ۳۰ مرداد ۱۳۶۷ ادامه یافت. عربستان سعودی به دلیل نگرانی از آنچه بین دو کشور همسایه در حال رخ دادن بود، به‌دقت اوضاع را زیر نظر داشت؛ به‌ویژه اینکه درگیری میان آن‌ها به سایر کشورهای حوزه خلیج فارس آسیب بسیاری وارد می‌کرد.

عربستان سعودی در برابر جنگ موضع روشنی داشت و این امر را ملک فهد بن عبدالعزیز که در آن زمان ولیعهد بود، به‌صراحت بیان کرد. ملک فهد در اجلاس سران کشورهای عربی که سال ۱۹۷۹ در تونس برگزار شد، به‌عنوان نماینده عربستان سعودی شرکت کرد و در صحبت‌هایش خطاب به صدام حسین، رئیس‌جمهوری وقت عراق، گفت: «تصمیم آغاز جنگ دست شما است، اما تصمیم پایان جنگ در دست شما نیست.»

شاهزاده بندر بن سلطان، رئیس سابق سازمان اطلاعات و امنیت عربستان سعودی، در مجموعه مستند «جنگ خلیج فارس» که سال‌ها پیش از شبکه ماهواره‌ای ام‌بی‌سی پخش شد، خاطرنشان کرد که ملک فهد بن عبدالعزیز به صدام حسین، گفت: «ما نمی‌خواهیم تو و خمینی دست‌به‌یقه شوید، تو از محاسن او بگیری و او از کراوات تو.»

تردیدی نیست که موضع عربستان سعودی نسبت به صدام حسین منطقی‌تر بود. ملک فهد بن عبدالعزیز به صدام توصیه کرد: «ایران در حال حاضر با چالش‌ها و ناسازگاری‌های بسیاری روبرو است و اگر شما جنگ را آغاز کنید، این موضوع به نفع ایران تمام می‌شود؛ زیرا در این صورت، جنگ به وحدت میان آن‌ها منجر می‌شود، سپس متحدانه علیه شما خواهند جنگید.»

این دیدگاه سعودی ناشی از ناتوانی یا ترس از اقدام تلافی‌جویانه ایران نبود بلکه ریاض می‌دانست که وقوع هر جنگی در منطقه خلیج فارس مشکلات امنیتی، نظامی و اقتصادی گسترده‌ای در پی دارد و روند ثبات و توسعه را مختل می‌کند.

صدور انقلاب

اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چه چیز باعث شد عربستان سعودی در جنگ علیه ایران کنار رژیم عراق بایستد؟ یک منبع آگاه از جزئیات جنگ در صحبت با شبکه العربیه به این پرسش پاسخ داد. او گفت: «عربستان سعودی هرگز نمی‌خواست در این جنگ شرکت کند؛ بلکه پیوسته سعی داشت عراق را از ورود به جنگ منصرف کند.» منبع یادشده افزود: «آغاز جنگ بین ایران و عراق به تحولات بسیاری منجر شد و خمینی با صحبت درباره لزوم صدور انقلاب به کشورهای همسایه، از سیاست توسعه‌طلبانه‌اش پرده برداشت. سپس مقام‌های ایرانی با اتخاذ مواضع تند و اظهارات سیاسی تشدیدکننده، اقدام‌های امنیتی و اطلاعاتی متعددی انجام دادند و درصدد مداخله در امور کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و دامن زدن به چالش‌های داخلی آن‌ها برآمدند. همین بود که عربستان سعودی خود را در موقعیت دفاعی یافت و ناگزیر شد در راستای حفظ امنیت ملی و ثبات کشور گام بردارد.»

تلاش برای پایان دادن به جنگ

منبع مزبور اضافه کرد: «با این حال، عربستان سعودی در طول سال‌های جنگ پیوسته در تلاش برای پایان دادن به جنگ بود. به همین دلیل عربستان سعودی مذاکرات محرمانه بین عراق و ایران را که در خانه شاهزاده سلطان بن عبدالعزیز در ژنو سوییس بین هیئت‌های ایران و عراق برگزار شد و هدف از آن نزدیک کردن دیدگاه‌های دو کشور بود، سرپرستی کرد. در این مذاکرات فوق‌محرمانه، علی اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه ایران، و طارق عزیز، وزیر خارجه عراق، شرکت کردند. سپس سازمان ملل متحد اعلام کرد که دو طرف با تصمیم آتش‌بسی که موردحمایت خاویر پرز دکوییار، دبیر کل سابق سازمان ملل متحد، قرار گرفت،‌ موافقت کردند.»

تلاش‌های پیوسته و جدی عربستان سعودی که دور از انظار عمومی در سوییس و ایالات متحده انجام شد و گفت‌وگوهایی که عربستان سعودی با ایرانی‌ها و عراقی‌ها داشت، به‌صراحت نشان می‌دهد که ریاض همواره خواستار حفظ ثبات و امنیت در منطقه خلیج فارس است.

به گفته منبعی که با شبکه العربیه صحبت کرد، سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال نظام جدید در ایران از همان آغاز مبتنی بر تلاش برای نزدیک شدن به کشور همسایه شرقی بود و این ناشی از ضعف و ناتوانی نبود، بلکه عربستان سعودی همواره بر این باور است که جغرافیای سیاسی عاملی اجتناب‌ناپذیر در روابط خارجی کشورها است که اساس آن باید همکاری و احترام متقابل و مداخله نکردن در امور داخلی باشد؛ اما جای تاسف است که دولت ایران از زمان انقلاب تاکنون هیچ‌وقت کاری نکرده است که نشان دهنده پایبندی آن به این اصل مهم باشد.

برگرفته از شبکه العربیه