در حالی که اقتصاد ایران با مشکلات متعددی روبرو است، مذاکرات هسته‌ای هم به بن‌بست خورده و در هفته گذشته، پس از کشته شدن مهسا امینی به دست نیروهای گشت ارشاد تهران، بیشتر شهرهای ایران صحنه تظاهرات علیه حجاب اجباری و کل جمهوری اسلامی بوده است، سیاست خارجی جمهوری اسلامی نیز علی‌رغم سفر ابراهیم رئیسی به نیویورک برای شرکت در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل، نتوانست انتظارها را برآورده کند.

در کنار این‌ها، روز جمعه، اول مهر، دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی با چالش جدیدی در روابطش با اوکراین مواجه شد و وزارت خارجه اوکراین در این روز، با انتشار بیانیه‌ای، اعلام کرد که سطح روابط دیپلماتیک خود با جمهوری اسلامی ایران را کاهش می‌دهد.

حمله روسیه به اوکراین به قطب‌بندی بین کشورهای منطقه منجر شد. برخی کشورها سیاست بی‌طرفی در پیش گرفتند. برخی هم مثل ترکیه ضمن تداوم روابط با روسیه و اوکراین، درصدد میانجی‌گری و حل این بحران برآمدند. ترکیه هم به اوکراین پهپاد فروخت و هم به واردات نفت و گاز طبیعی و غلات از روسیه ادامه داد.

با توجه به نفوذ و حضور روسیه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی، تهران از شروع حمله روسیه به اوکراین مستقیم و غیرمستقیم از حمله روسیه به اوکراین حمایت کرد.

در این بین، بهره‌گیری اوکراین از پهپادهای بایراکتار ترکیه توانست صدمات زیادی به ارتش روسیه وارد کند. روسیه برای تداوم حمله و اشغال مناطق بیشتری از اوکراین درصدد برآمد از قدرت پهپادی استفاده کند. در این راستا، در ماه‌های گذشته و به‌ویژه تیر و مرداد ۱۴۰۱، برخی رسانه‌های غربی از توافق روسیه و ایران برای بهره‌گیری از قدرت پهپادی ایران خبر دادند. این مورد باعث شد تا بار دیگر توجه جهانی به برنامه پهپادی ایران جلب شود.

ارسال پهپادهای ایران به روسیه

روزنامه واشنگتن پست اواخر مرداد ۱۴۰۱، طی گزارشی به نقل از مقام‌های وزارت دفاع آمریکا، پنتاگون، مدعی شد که هواپیماهای باری روسی هفته اول مرداد با محموله‌ای از پهپادهای ایرانی، تهران را به مقصد روسیه ترک کرده‌اند. 

با به‌کارگیری پهپادهای انتحاری شاهد، ساخت ایران، در برخی از مناطق نبرد، ورق به نفع روسیه برگشت. وال‌استریت ژورنال روز ۱۷ سپتامبر در گزارشی به نقل از فرماندهان اوکراینی، نوشت که روسیه با بهره‌گیری از پهپادهای انتحاری ایرانی موفق شده است خسارات قابل‌توجهی به نیروهای اوکراین وارد کند.

باید اشاره کرد که بنابر گفته‌های مقام‌های دولت بایدن، تحویل اولیه‌ پهپادهای مهاجر-‌۶ و شاهد ایران به روسیه، اولین مرحله از روند برنامه‌ریزی‌شده‌ انتقال بوده و در ادامه همکاری‌های نظامی تهران و مسکو، قرار است صدها پهپاد ایرانی از انواع مختلف به مسکو تحویل داده شود.

سرنگونی پهپاد ایرانی در اوکراین

به دنبال بهره‌گیری روسیه از پهپادهای انتحاری ایران، دولت اوکراین اوایل شهریور ۱۴۰۱ با انتشار تصاویری، ادعا کرد که روسیه در جنگ علیه آن کشور از پهپادهای ساخت ایران استفاده می‌کند. 

هفته گذشته هم فرماندهی ارتباطات راهبردی ارتش اوکراین در حساب‌های خود در رسانه‌های اجتماعی، با انتشار تصاویری  از یک پهپاد ساقط‌شده، مدعی شد که «به احتمال زیاد»، این بقایای یک پهپاد ساخت ایران است.

با ساقط شدن پهپاد ایرانی و سکوت معنادار جمهوری اسلامی در این مورد، وجود و به‌کارگیری پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین به بروز چالش جدیدی در سیاست خارجی ایران منجر شد.

اخراج سفیر ایران از اوکراین

وزارت خارجه اوکراین روز جمعه، اول مهر، با صدور بیانیه‌ای، از ایران به دلیل ارسال سلاح به روسیه که با سیاست بی‌طرفی ایران در تضاد است، انتقاد کرد. در این بیانیه، ارسال سلاح از طرف جمهوری اسلامی به روسیه اقدامی غیردوستانه معرفی شد که به روابط دوستانه اوکراین و ایران ضربه شدیدی می‌زند. در ادامه بیانیه، ذکر شد که دولت اوکراین تصمیم گرفته است سفیر ایران در کی‌یف را اخراج کند و تعداد کارکنان سفارت ایران در این شهر را کاهش دهد.

باید در نظر داشت که در ادامه سرنگونی پهپادهای ایرانی در اوکراین، ارتش اوکراین روز جمعه، اعلام کرد که چهار فروند پهپاد انتحاری ایرانی موسوم به «کامیکازه» را سرنگون کرده است. بیانیه وزارت خارجه اوکراین نیز پس از انتشار این خبر منتشر شد. روسیه با استفاده از پهپادهای ایرانی نه‌تنها به مواضع ارتش اوکراین صدماتی وارد کرد، بلکه  حملات پهپادی روز جمعه روسیه به کشته شدن یک غیرنظامی اوکراینی در شهر اودسا منجر شد.

پیش‌تر هم ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین، در مورد بهره‌گیری روسیه از پهپادهای ایران در جنگ اوکراین گفته بود که تهران به حاکمیت اوکراین و مردم آن کشور آسیب می‌رساند.

ارسال پهپادهای انتحاری ایران به روسیه در حالی صورت گرفت که مقام‌های دولت رئیسی بارها اعلام کرده بودند که آماده میانجی‌گری بین روسیه و اوکراین برای اتمام این جنگ‌اند. در تیرماه گذشته، امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگوی تلفنی با وزیر خارجه اوکراین، از آمادگی تهران برای توسعه همه‌جانبه روابط با کی‌یف خبر داد. عبداللهیان با اشاره به اینکه جمهوری اسلامی به تلاش‌های خود به‌منظور پایان جنگ ادامه می‌دهد، افزود که تهران برای توسعه و گسترش همه‌جانبه روابط از جمله در عرصه‌های اقتصادی و کشاورزی با کی‌یف آماده است.

وزیر امور خارجه ایران در این گفت‌وگوی تلفنی، بار دیگر بر موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران در مخالفت با جنگ تاکید و تصریح کرد که ایران با جنگ در افغانستان، یمن، فلسطین و اوکراین مخالف است. این اظهارات در حالی بیان شدند که چند هفته بعد، جمهوری اسلامی برای تقویت مواضع روسیه، به ارسال پهپادهای انتحاری به این کشور اقدام کرد.

با وجود تکذیب وزارت امور خارجه ایران در مورد ارسال پهپاد به روسیه، برخی رسانه‌های ایران به‌طور ضمنی ارسال پهپادهای ایران به روسیه را تایید کرده بودند. روزنامه جوان، نزدیک به سپاه پاسداران، روز ۲۱ تیر، در یادداشتی با عنوان «چرا روسیه از ایران پهپاد می‌خرد؟»، از ابراز تمایل روسیه برای در اختیار گرفتن پهپادهای ایرانی خبر داده بود.

با توجه به فقدان تعریف دقیق از منافع ملی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی، به‌وضوح می‌توان جهت‌گیری غلط سیاست خارجی ایران در جریان حمله روسیه به اوکراین را مشاهده کرد. در روزهای اول حمله روسیه به اوکراین، رسانه‌های دولتی در ایران از این حمله نظامی به عنوان «عملیات ویژه» یاد می‌کردند. در دو دهه گذشته، در ظاهر، منطقه‌گرایی اصل حاکم بر سیاست خارجی ایران بوده است اما با توجه به تنش‌های بسیار در روابط ایران با برخی کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی، می‌توان به‌وضوح دید که این سیاست در حد حرف باقی مانده است.

باید در نظر داشت که روابط جمهوری اسلامی ایران و اوکراین به دنبال شلیک موشک‌های سپاه پاسداران به هواپیمای شرکت اوکراین اینترنشنال که به کشته شدن ۱۷۶ سرنشین این هواپیما از جمله خدمه اوکراینی آن منجر شد، با چالش جدی مواجه شده بود.

اینک حمایت ایران از روسیه و ارسال پهپادهای انتحاری به روسیه چالش جدیدی در روابط تهران با کی‌یف ایجاد کرده و به این معنا است که تهران به‌ این زودی‌ها نمی‌تواند اعتماد کی‌یف برای بهبود روابط دوجانبه را جلب کند و اگر جنگ اوکراین در کوتاه‌مدت به نتیجه برسد (آتش‌بس)، تهران برای بهبود روابط و اعتمادسازی کار دشواری در پیش دارد.

تهران هنوز نتوانسته است در مورد سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراین جواب قانع‌کننده‌ای به طرف اوکراینی بدهد (هرچند جوابی ندارد). اگر توافق هسته‌ای به امضا برسد و اگر سیاست خارجی فعلی جمهوری اسلامی که بر پایه ایجاد تنش با همسایگان بنا نهاده شده، ادامه یابد، این امر به از دست رفتن فرصت‌ها برای تهران منجر خواهد شد.

بی‌طرفی در جنگ اوکراین برای جمهوری اسلامی فرصت مناسبی بود تا در امنیت منطقه‌ای نقش مهمی ایفا کند و در دوران پساجنگ، در بازسازی مناطق آسیب‌دیده اوکراین مشارکت داشته باشد. این‌ها همه به شرطی است که جمهوری اسلامی یک‌بار هم که شده، منافع ملی در سیاست خارجی را منافع مردم ایران بداند نه منافع گروه‌های ذی‌نفع؛ اما با تداوم سیاست خارجی ایدئولوژیک، منافع ملی ایران گروگان ایدئولوژی است که تامین‌کننده منافع برخی گروهای نظامی و سیاسی در ایران است.