کنترل منابع انرژی در هر نقطه از جهان، به‌ویژه منطقه خاورمیانه، همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای بوده است. موضوعی که همیشه محل کشمکش‌های سیاسی و گاه نظامی میان کشورها بوده است. با وجود گذشت هشت سال از بحران سوریه، تاثیر این بحران بر میزان تولید نفت این کشور روزبه‌روز مشخص‌تر می‌شود. گرچه نمی‌توان به صراحت ریشه این بحران را مرتبط با منابع انرژی دانست اما، آنچه اکنون به‌روشنی به‌چشم می‌خورد اینکه در بحران سوریه به زیرساختار انرژی این کشور صدمات بسیاری وارد شده است. به‌همین جهت اگر بحران سوریه دیر یا زود حل شود، این کشور برای بازیابی ظرفیت نفت و گاز خویش نیاز به سرمایه‌گذاری هنگفتی خواهد داشت که با توجه به حضور فعال روسیه در بحران سوریه، شرکت‌های نفتی این کشور نقش پررنگی در بخش انرژی این کشور پس از حل بحران جاری خواهند داشت.

پروفایل انرژی سوریه

طبق برآورد اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ذخایر اثبات شده نفت سوریه در سال ۲۰۱۵ دو میلیارد و پانصد میلیون بشکه و ذخایر گاز طبیعی این کشور ۵/۸ تریلیون متر مکعب بوده است. تولید نفت سوریه در سال ۲۰۰۴  بطور متوسط روزانه ۵۰۰ هزار بشکه بود که این میزان در سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰ به رقم ۳۰۰  تا ۴۰۰ هزار بشکه در روز رسید. این میزان تولید در سال ۲۰۱۵ به رقم کمتر از ۲۵۰ هزار بشکه در روز رسید. کاهش تولید نفت سوریه با خروج شرکت‌های خارجی فعال در میادین نفت این کشور تشدید شد.

این کشور از سال ۲۰۰۴ تا شروع بحران به‌طور متوسط روزانه در حدود ۲۵۰ هزار بشکه نفت صادر می‌کرد. این میزان با توجه به افزایش مصرف در برخی سال‌ها تغییر پیدا کرد و در سال ۲۰۱۲ و تقریباً یکسال پس از شروع بحران سوریه و با از دست دادن کنترل میادین نفتی توسط دولت مرکزی، این کشور به واردکننده نفت تبدیل شد. باید خاطر نشان کرد که سوریه دارای ذخایر نفت شل نیز می‌باشد. اداره اطلاعات انرژی آمریکا به نقل از منابع دولتی سوریه ذخایر نفت شل سوریه را در حدود ۵۰ میلیارد تن برآورد کرده است. برنامه دولت سوریه برای بهره‌برداری از منابع نفت شل خود با توجه به بحران جاری تاکنون عملیاتی نشده است.

در سال ۲۰۱۰ یعنی پیش از شروع بحران سوریه، بخش انرژی ۳۵ درصد درآمد صادرات و ۲۰ درصد درآمد دولت سوریه را تشکیل می‌داد. تولید نفت خام سوریه در سال ۲۰۱۸ روزانه به ۲۴ هزار بشكه رسید كه این میزان ۶ درصد از تولید نفت این کشور را در قبل از شروع بحران تشكیل می‌دهد.

میزان تولید روزانه گاز طبیعی این کشور به‌حدی نبود که بتواند این کشور را به صادر کننده گاز طبیعی تبدیل نماید. تا پیش از بحران سوریه این کشور به‌خاطر کمبود تولید گاز طبیعی اقدام به واردات گاز از مصر کرد. میزان تولید روزانه گاز طبیعی این کشور یکسال پیش از شروع بحران سوریه ۲۴ میلیارد متر مکعب بود که به رقم روزانه ۸/۸ میلیارد متر مکعب رسید و این میزان در سال ۲۰۱۲ به کمترین میزان خود کاهش یافت. عمده واردات گاز سوریه از خط لوله عرب صورت می‌گرفت. این خط لوله از سال ۲۰۰۸ شروع به فعالیت نمود. این خط لوله گاز طبیعی مصر را از طریق اردن به سوریه می‌رساند. پیش‌بینی شده بود که این خط لوله از طریق لبنان و ترکیه گاز را به اروپا منتقل کند، اما بحران سوریه مانع اجرای چنین پروژه‌ای شد که البته عوامل دیگری در عدم موفقیت این پروژه نیز دخیل بودند. این کشور همچنین در سال ۲۰۱۰ چیزی بالغ بر ۴۴ میلیارد کیلو وات ساعت برق تولید کرده بود که این میزان تولید برق با حمله به نیروگاه‌های برق به‌تدریج کاهش یافت.

با توجه به فرمان ترامپ برای خروج نیروهای آمریکایی از سوریه و کنترل نسبی دولت مرکزی بر مناطق مهم سوریه، مسئله کنترل منابع نفت و گاز سوریه  دوباره مطرح شد. روسیه با حضور فعال و تاثیرگذار در بحران سوریه، نه تنها اقدام به تجهیز پایگاه‌های خویش در سوریه نمود بلکه از این طریق توانست برای اولین بار به آب‌های گرم راه یابد. این کشور طی قراردادی در سال ۲۰۱۸ حق توسعه قابل توجهی در آینده صنعت انرژی سوریه بدست آورد. روسیه با این موافقتنامه موفق شد، حق انحصاری تولید نفت و گاز، از جمله حق ساخت زیرساخت‌ها، ارائه خدمات مشاوره در بخش انرژی و آموزش کارکنان شرکت نفت سوریه را بدست آورد. چنین قراردادی خوشایند کشورهای درگیر در بحران سوریه نبوده و نیست.

میادین نفت و گاز سوریه از جمله منابعی است که می‌تواند در بحث بازسازی این کشور پس از بحران و در کل بهبود اقتصاد این کشور موثر واقع شود. در طول بحران سوریه که کنترل چاه‌های نفت در اختیار دولت مرکزی نبود، گروه‌های مخالف از جمله کردها و داعش با فروش نفت این میادین در بازار سیاه منابع مالی زیادی بدست آوردند. با توجه به این‌که میزان تولید  نفت و گاز سوریه به‌حدی نیست که بتواند مسئله‌ای برای کشورهای عمده صادر کننده انرژی باشد، اما مسلئه کنترل منابع انرژی و بازار هدف نفت و گاز تولیدی سوریه در آینده می‌تواند مورد توجه دولت‌های منطقه‌ای و جهانی شود. از این رو قدرت‌های بزرگ و کشورهای منطقه‌ای، به‌ویژه تولید کنندگان انرژی، به دقت مسئله منابع نفت و گاز سوریه را دنبال می‌کنند.

اهمیت استراتژیک سوریه برای روسیه

سوریه دارای اهمیت استراتژیک برای روسیه است. استفاده از پایگاه‌های نظامی این کشور موجب شد تا این کشور بتواند به دریای مدیترانه راه یابد و هم این‌که بتواند در تحولات انرژی این منطقه تأثیر گذار باشد. روسیه می‌تواند از طریق سوریه نفوذ خود را در منطقه خاورمیانه و آفریقا افزایش دهد. اهمیت کشور سوریه پس از سفر اخیر پوتین به آفریقا و برنامه جامع این کشور برای حضور بیشتر در آفریقا و سرمایه‌گذاری در زیر ساختار کشورهای آفریقایی بیشتر مشخص می‌شود.

با توجه به برنامه دولت مرکزی سوریه برای تسلط بر تمامی مناطق سوریه، به نظر می‌رسد دولت سوریه تمایل دارد که کنترل تمامی میادین نفت و گاز سوریه فقط در دست دولت مرکزی باشد. در این راستا می‌توان انتظار داشت که دولت مرکزی به کردها و یا دیگر گروه‌های مسلح اجازه کنترل میادین نفتی را نخواهد داد. همچنین با توجه به قرارداد انحصاری روسیه با دولت اسد برای بهره‌بردای از میادین نفت و گاز سوریه، شرکت‌هایی موفق به عقد قرارداد با سوریه خواهند شد که منافع روسیه در بازار منطقه‌ای و جهانی انرژی را تهدید نکنند. از این رو پیش‌بینی می‌شود میادین نفت و گاز سوریه محل کشمکش دولت‌های منطقه‌ای و جهانی در سال‌های آتی خواهد بود. ذخایر نفت شل این کشور، اگر تکنولوژی و منابع مالی لازم را جذب کند بدون شک می‌تواند باعث افزایش ظرفیت تولید نفت این کشور شود، و حتی می‌تواند این میزان تولید نفت این کشور را در میان مدت، نه تنها به میزان پیش از بحران سوریه، بلکه بیش از آن نیز افزایش دهد.

از جمله مواردی که قابل اهمیت است اینکه با توجه به وضعیت فعلی، ایران شرایط آسانی برای ایفای نقش در تحولات سیاسی و اقتصادی سوریه به‌ویژه حضور در بخش انرژی این کشور پس از حل بحران نخواهد داشت. به نظر می‌رسد روسیه و در آینده نزدیک چین بتوانند در بخش انرژی و زیرساختار سوریه سهم بیشتری بخود اختصاص دهند. به نظر می‌رسد ایران و همچنین ترکیه با صرف هزینه بسیار در بحران سوریه کار سختی برای کسب سهم بیشتر در بازسازی سوریه و به ویژه زیرساختار انرژی این کشور داشته باشند.