حمله روسیه به اوکراین یکی از حوادث مهم ژئوپلتیکی در دهه‌های اخیر است. این حادثه باعث تغییرات ریشه‌ای در تحولات و نقل‌و‌انتقال‌های بازار جهانی انرژی شده است. هم‌زمانی این حمله با تداوم بحران انرژی، هزینه‌های زیادی بر اقتصاد کشورهای مصرف‌کننده انرژی تحمیل کرد. وابستگی بیش از حد اروپا به منابع انرژی روسیه باعث شد تا کشورهای عضو اتحادیه نتوانند از حربه تحریم واردات منابع انرژی از روسیه برای تحمیل آتش‌بس بهره گیرند. از منظر امنیت انرژی، بزرگ‌ترین درسی که اتحادیه اروپا از حمله روسیه به اوکراین گرفت، این بود که با تنوع‌بخشی به منابع انرژی، فرایند گذار انرژی را با  اتخاذ سیاست جدیدی با جدیت دنبال کند. کشورهای اروپایی به‌تدریج واردات انرژی از روسیه ‌را کاهش می‌دهند. باید در نظر داشت که در کوتاه‌مدت به‌راحتی نمی‌توان جایگزینی برای منابع انرژی روسیه یافت، به این دلیل کشورهای اروپایی این سیاست را تدریجی دنبال می‌کنند. واقعیت این است که هرچند روسیه از صادرات انرژی همیشه بیشترین بهره ( اقتصادی - سیاسی- امنیتی)  را برده است اما هم روسیه به بازار گاز طبیعی اروپا نیازمند است و هم اروپا به گاز طبیعی روسیه. با توجه به تلاش اروپا برای کاهش وابستگی یا قطع تدریجی واردات انرژی از روسیه، مسکو هم در صدد تغییر مسیر صادرات انرژی از غرب به شرق است. 

تغییر بازار صادرات گاز طبیعی روسیه

با توجه به تلاش اروپا برای یافتن جایگزینی برای منابع انرژی روسیه، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، در اوایل ماه جاری اعلام کرد که مسکو برای تغییر مسیر صادرات انرژی خود به سمت شرق خواهد کوشید، زیرا اروپا تلاش می‌کند اتکای خود به مسکو را کاهش دهد. او افزود: «کشورهای اروپایی نمی‌توانند به ‌سرعت گاز روسیه را حذف کنند.»

نقش مهم روسیه در امنیت انرژی چین

 انرژی نقش مهمی در روابط روسیه با چین ایفا می‌کند. چین در جایگاه بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی جهان، مقصد عمده صادرات انرژی است و همه کشورهای تولیدکننده نفت و گاز می‌کوشند سهم خود را در بازار انرژی چین افزایش دهند. در سال ۲۰۲۱ روسیه دومین تامین‌کننده بزرگ نفت خام چین پس از عربستان سعودی بود و روزانه  ۱.۶ میلیون بشکه نفت به چین صادر کرد. این میزان در حدود ۱۶ درصد از کل واردات  نفت چین را به خود اختصاص داد.

روسیه پس از استرالیا و ترکمنستان سومین تامین‌کننده گاز طبیعی چین بود. مسکو سال گذشته ۱۶.۶ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی و ال‌ان‌جی چین را تامین کرد که معادل ۱۰ درصد از گاز وارداتی چین بود. روسیه همچنین  دومین تامین‌کننده بزرگ زغال‌سنگ چین پس از اندونزی است و با صدور ۵۰ میلیون تن زغال‌سنگ به چین، ۱۵درصد از کل واردات زغال‌سنگ این کشور را به خود اختصاص می‌دهد.

قرارداد جدید صادرات گاز طبیعی روسیه به چین

 پیش از شروع حمله روسیه به اوکراین و در جریان سفر رسمی ولادیمیر پوتین به چین، طی توافق جدیدی بین این دو کشور برای صادرات گاز طبیعی، شرکت گازپروم روسیه و شرکت ملی نفت چین (سی‌ان‌پی‌سی)  قرارداد بلند‌مدتی برای تامین ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی  امضا کردند. باید در نظر داشت که گازپروم و شرکت ملی نفت چین اولین قرارداد ۳۰ ساله خود را در زمینه تامین گاز از طریق خط لوله «پاور آو سایبریا» (قدرت سیبری) در سال ۲۰۱۴ امضا کرده بودند.  روسیه صادرات گاز طبیعی از طریق این خط لوله را سه سال پیش آغاز کرده بود.

اهمیت استراتژیک خط‌ لوله «قدرت سیبری»

تنوع‌بخشی به مقاصد و مسیرهای صادرات انرژی، یکی از اصول اساسی سیاست انرژی روسیه است و مسکو از این طریق می‌کوشد میزان صادرات و سهم خود را در بازار افزایش دهد. به‌رغم مخالفت‌ها، روسیه در راستای این سیاست در سال‌های اخیر هم پروژه خط لوله «ترک استریم»، هم «نورد استریم ۲»، و هم افزایش صادرات ال‌ان‌جی به اروپا را با موفقیت دنبال کرد. مسکو همین سیاست را در قبال بازار عظیم چین دنبال می‌کند. از این منظر، خط لوله «قدرت سیبری» برای مسکو دارای اهمیت استراتژیک است. تا پیش از بهره‌برداری از این خط لوله، بخش اعظم مسیر صادرات گاز روسیه متوجه غرب، یعنی اروپا بود. این صادرات عمدتا از طریق اوکراین صورت می‌گرفت. روسیه همیشه درصدد کاهش نقش اوکراین در ترانزیت و امنیت انرژی به اروپا بوده است. هم‌زمانی الحاق کریمه به روسیه و امضای قرارداد خط لوله «قدرت سیبری» نشان می‌دهد که روسیه  بر بازار چین تمرکز کرده بوده است. میدان‌هایی که قرار است گاز طبیعی آن‌ها به چین صادر شود، در مناطقی واقع شده‌اند که کمتر از آن‌ها بهره‌برداری شده است و از نظر مسافت هم به چین نزدیک‌ترند.

 با وجود توان بالای روسیه برای تولید و صادرات گاز طبیعی پیش از حمله این کشور به اوکراین، توان و قابلیت آن برای تامین هم‌زمان گاز مورد نیاز اروپا و چین با تردیدهایی همراه بود.  با توجه به کاهش تدریجی ظرفیت تولید نفت و گاز روسیه به دلیل تحریم‌ها، مسکو دشواری‌های زیادی برای تامین گاز مورد نیاز برای صادرات خواهد داشت. با توجه به مشکلات موجود، تداوم روند فعلی صادرات گاز طبیعی روسیه با اما‌و‌اگرهای زیادی روبه‌رو است. مهم‌ترین چالش برای تغییر بازار صادراتی روسیه به سمت چین، فراهم نبودن زیرساخت مورد نیاز است. در حال حاضر از ۱۰ خط لوله موجود روسیه برای صادرات گاز طبیعی، ۹ خط لوله (حتی خط لوله «نورد استریم ۲» که هنوز به بهره برداری نرسیده است) در مسیر اروپا قرار دارند. ظرفیت هشت خط لوله انتقال گاز طبیعی روسیه به اروپا (۲۱۹.۵ میلیارد مترمکعب) تقریبا شش برابر ظرفیت  خط لوله «قدرت سیبری» (۳۸ میلیارد مترمکعب) است.

در سال ۲۰۲۰،  گازپروم  ۱۷۴.۹ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی  به اروپا و ۴.۱ میلیارد متر مکعب به چین صادر کرد. در همان سال روسیه ۱۷.۲ میلیارد متر مکعب ال‌ان‌جی  به اروپا صادر کرد و در همین مدت، چین ۹۴میلیارد متر مکعب  ال‌ان‌جی وارد کرد.  چین در حال حاضر بزرگترین واردکننده ال‌ان‌جی جهان است.  از ۹۴میلیارد متر مکعب ال‌ان‌جی  وارداتی چین، تقریبا ۴۰ میلیارد متر مکعب آن خریدهای نقدی بوده است. این رقم‌ها نشان می‌دهد که چین از ظرفیت جذب بیشتر ال‌ان‌جی از روسیه برخوردار است .اگر خط لوله «قدرت سیبری ۲» احداث شود، روسیه می‌تواند ۵۰ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به چین صادر کند. افزایش صادرات از طریق صدور ال‌ان‌جی هم گزینه دیگر مسکو برای تغییر بازار صادراتی از اروپا به چین است، اما تحریم‌ها روند احداث و تکمیل پروژه‌های ال‌ان‌جی روسیه را نیز با مشکلات جدی روبه‌رو کرده است.