در سال ۱۳۷۶، دولت ایالات متحده آمریکا ۲۱ فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۹ در سه مدل از مولداوی خرید تا مانع فروش آن‌ها به ایران شود. شماری از این جنگنده‌ها سال‌ها پرواز نکرده بودند و زمینگیر بودند، در حالی که شماری دیگر در حالت نیمه‌عملیاتی به ایالات متحده آمریکا منتقل شدند. هشت فروند از این جنگنده‌ها  پس از ورود به آمریکا برای بهره‌برداری به عنوان منابع لوازم یدکی استفاده شدند و در نهایت در موزه‌ها به نمایش گذاشته شدند. شماری دیگر را نیز اسکادران ۴۴۷۷ آزمایش و ارزیابی نیروی هوایی این کشور بیش از ۱۰ سال تحت بهره‌برداری قرار داد.

در ۱۰ سال اخیر، به دنبال بازنشستگی عمده جنگنده‌های رهگیر میگ-۲۹ نیروی هوایی روسیه و جایگزینی آن‌ها با جنگنده‌های چندمنظوره پیشرفته و سنگین سوخو-۳۰اس‌ام و سوخو-۳۵، شمار پروازهای آموزشی خلبانان هواپیماهای جنگنده نیروی هوایی آمریکا علیه میگ-۲۹های اسکادران ۴۴۷۷ آزمایش و ارزیابی کاهش یافت و در نهایت، در سال ۱۳۹۶ خورشیدی، آخرین میگ-۲۹های عملیاتی این اسکادران بازنشسته شدند.

حال دولت ایالات متحده آمریکا ضمن موافقت با تحویل لوازم یدکی هواپیماهای جنگنده میگ-۲۹ از سوی اعضای ناتو (لهستان و اسلواکی)، تصمیم به انتقال قطعات میگ-۲۹های سابق مولداویایی به اوکراین گرفته است. این تصمیم تنها چند روز پس از مخالفت دولت مولداوی با فروش آخرین شش فروند جنگنده‌های میگ-۲۹ این کشور به اوکراین اتخاذ شده است. سخنگوی کاخ سفید، و جان کربی، سخنگوی پنتاگون (وزارت دفاع ایالت متحده آمریکا)،  روز چهارشنبه هفته گذشته، ۳۱ فروردین ماه ۱۴۰۱، در یک نشست خبری از این تصمیم سخن به میان آورد. 

پیش از هجوم نیروهای مسلح روسیه به خاک اوکراین در تاریخ پنجم اسفند ۱۴۰۰، نیروی هوایی اوکراین حدود ۱۵۰ فروند هواپیمای جنگنده و بمب‌افکن عملیاتی در خدمت هفت تیپ هوایی تاکتیکی خود در شش پایگاه هوایی مختلف در شمال، مرکز، غرب، و جنوب این کشور اختیار داشت. از آن میان، ۶۹ فروند از نوع جنگنده رهگیر میگ-۲۹ مدل ۹-۱۳، و نیز نسخه آموزشی-رزمی آن (مدل ۹-۵۱) در خدمت تیپ‌های ۴۰، ۱۱۴، و ۲۰۴ تاکتیکی قرار داشتند. این جنگنده‌ها در نخستین روزهای جنگ برای دفاع از حریم هوایی کشور، به‌خصوص در استان‌های کی‌یف و نیکولایف در شمال و جنوب، در کنار جنگنده‌های سنگین سوخو-۲۷ و سامانه‌های پدافندی تاکتیکی و راهبردی نیروی هوایی اوکراین مورد بهره‌برداری قرار گرفتند و متحمل خساراتی نیز شدند.

بنا به اعلام مقامات دفاعی آمریکا، تحویل قطعات جنگنده‌های میگ-۲۹ از سوی ایالات متحده آمریکا و متحدان اروپایی‌اش به اوکراین، امکان عملیاتی نگهداشتن و نیز بازگرداندن ۲۰ فروند از جنگنده‌های مشابه آن را به خدمت در نیروی هوایی اوکراین فراهم کرده است.   شماری از آن‌ قطعات از طریق اوراق کردن میگ-۲۹هایی تامین شده است که دولت آمریکا در سال ۱۳۷۶ به منظور جلوگیری از فروششان به ایران از مولداوی، به مبلغ تنها ۴۰ میلیون دلار خریداری کرد. در این گزارش به بررسی تاریخچه این جنگنده‌ها می‌پردازیم.

درباره تاریخچه جنگنده‌های میگ-۲۹ مولداویایی چه می‌دانیم؟

نیروی هوایی پنجم اتحاد جماهیر شوروی سابق، یکی از نیروهای هوایی این کشور در دهه ۱۹۸۰ میلادی بود که عمده واحدهای عملیاتی آن در جمهوری سوسیالیستی اوکراین مستقر بودند. این نیرو در دهه ۱۹۸۰ میلادی دارای یک هنگ شکاری-بمب‌افکن، یک هنگ مستقل شناسایی هوایی، یک هنگ مستقل آموزشی هوایی، یک هنگ مسقل مرکب هوایی، یک اسکادران مستقل جنگ الکترونیک، و یک هنگ مستقل ارتباطات و هدایت خودکار بود که همه آن‌ها در خاک جمهوری سوسیالیستی اوکراین قرار داشتند. اما علاوه بر آن‌ها، نیروی پنجم هوایی اتحاد جماهیر شوروی لشکر ۱۱۹ شکاری هوایی را نیز تحت سازمان رزم خود داشت که مقر فرماندهی آن در تیراسپول (Tiraspol) در جمهوری سوسیالیستی مولداوی واقع بود.

لشکر ۱۱۹ شکاری هوایی خود به تنهایی عمده جنگنده‌های دفاع هوایی را که از سواحل، بنادر، و پایگاههای نظامی در کنار شهرهای مهم اتحاد جماهیر شوروی در حاشیه شمالی و شمال غربی دریای سیاه محافظت می‌کردند، تامین می‌کرد. این جنگنده‌ها در خدمت هنگ‌های ۸۶، ۱۶۱، و ۸۴۱ شکاری گارد هوایی این لشکر قرار داشتند.  با توجه به اینکه حوزه عملیاتی و رزمی هنگ‌های شکاری گارد موجود در ساختار رزم لشکر ۱۱۹ شکاری هوایی نیروی پنجم هوایی اتحاد جماهیر شوروی در محدوده عملیات ناوگان دریای سیاه نیروی دریایی این کشور قرار داشت، در دی ماه سال ۱۳۶۸، تصمیم به انتقال کامل این لشکر به نیروی دریایی اتحاد جماهیر شوروی و ناوگان دریای سیاه گرفته شد.

پس از واگذاری لشکر ۱۱۹ شکاری هوایی به نیروی دریایی، ساختار رزم و ماموریت شماری از واحدهای آن تغییر کرد. از این میان، هنگ ۸۶ شکاری هوایی گارد که مجهز به ۳۳ فروند هواپیمای جنگنده رهگیر میگ-۲۹ در سه مدل در پایگاه هوایی  مارکولشتی (Markuleshty) در جمهوری سوسیالیستی مولداوی بود، به «هنگ ۸۶ شکاری هوایی-دریایی گارد» تغییرنام داد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، این هنگ با تمامی هواپیماهای جنگنده، تجهیزات، و انبار تسلیحات و مهمات آن در مولداوی تازه‌استقلال یافته باقی ماند و بخشی از نیروی هوایی تازه‌تاسیس این کشور شد.

عمده پرسنل «هنگ ۸۶ شکاری-هوایی دریایی گارد» اصالت مولداویایی نداشتند و به همین دلیل، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، حاضر به قسم خوردن به پرچم مولداوی نشدند و تصمیم گرفتند به سرزمین‌های مادری خود چون خاک روسیه و نیز اوکراین تازه‌ استقلال‌یافته بازگردند. در مقابل، شماری از پرسنل نیروی هوایی اتحاد جماهیر شوروی که اصلیت مولداویایی داشتند، اما در مناطق دوردست جمهوری سوسیالیستی مولداوی در حال خدمت بودند، پس از بازگشت به کشور تازه ‌استقلال‌یافته خود، به خدمت هنگ ۸۶ شکاری-هوایی درآمدند. تنها تعداد انگشت‌شماری از آنان خلبان بودند، و شمار بسیار اندکی از آن‌ها از دانش پرواز با جنگنده رهگیر میگ-۲۹ برخوردار بودند.

هنگ ۸۶ که حال در خدمت نیروی هوایی مولداوی، «شکاری-هوایی» نام داشت، پس از استقلال این کشور خیلی سریع وارد جنگی در منطقه ترانس‌نیستریا (Transnistria) در شرق این کشور و همجوار با خاک اوکراین شد. در این جنگ کوتاه که از ۱۲ اسفند ۱۳۷۰ تا ۳۰ تیر ۱۳۷۱ جریان داشت، تعداد انگشت‌شماری از جنگنده‌های رهگیر میگ-۲۹ این نیرو را تنها پنج یا شش خلبان به پرواز درآوردند و با توجه به قابلیت محدود استفاده از تسلیحات هوا به سطح علیه جدایی‌طلبان ترانس‌نیستریا تحت پشتیبانی روسیه، از آن‌ها بهره‌برداری کردند.

یکی از معدود عملیات‌های شناخته شده این جنگنده‌ها علیه جدایی‌طلبان تحت‌الحمایه روسیه، در تاریخ یکم تیر ۱۳۷۱ صورت گرفت. در آن روز، پس از آنکه ارتش مولداوی از آماده‌سازی ارتش روسیه برای اعزام به منطقه ترانس‌نیستریا به‌منظور حمایت از جدایی‌طلبان مطلع شد، به نیروی هوایی این کشور دستور داد تا با استفاده از میگ-۲۹های خود، پلی را واقع بر رودخانه نیستر بین شهرهای تیراسپول و بندر، هدف بگیرند. 

سه فروند میگ-۲۹ مدل ۹-۱۳، هر یک مسلح به ۶ بمب اوفاب-۲۵۰، با پشتیبانی یک فروند میگ-۲۹ دوکابینه آموزشی-رزمی که وظیفه دفاع هوایی و محافظت از آن‌ها را بر عهده داشت، این پل را بمباران کردند. اما با توجه به آنکه وظیفه اصلی این جنگنده‌ها رهگیری و دفاع هوایی بود و سامانه هدفگیری‌شان فاقد دقت کافی بود، عمده بمب‌های ۲۵۰ کیلوگرمی  به خطا رفتند و تنها یکی از آن‌ها توانست آسیب اندکی به پل وارد کند. یکی از بمب‌های به خطا رفته به یک خانه مسکونی برخورد کرده و شماری غیرنظامی را به قتل رساند. در همان روز، این سه میگ-۲۹ به پایگاه خود در مارکولشتی بازگشتند.

این جنگنده‌ها سپس برای انجام یک ماموریت بمباران دیگر، این بار به‌منظور انهدام پالایشگاه تیراسپول (Tiraspol) در روز بعد، بنزین‌گیری و مسلح شدند. پس از برخاستن از پایگاه، یکی از آن‌ها هدف یک سامانه پدافند موشکی برد متوسط اس-۱۲۵ جدایی‌طلبان ترانس‌نیستریا قرار گرفت و سرنگون شد. این آخرین تلاش نیروی هوایی مولداوی برای استفاده از آن‌ها علیه جدایی‌طلبان تحت‌الحمایه روسیه بود. جدایی‌طلبان در نهایت توانستند منطقه‌ای حایل واقع در شرق مولداوی را اشغال کنند و تا امروز تحت کنترل خود نگه دارند.

تلاش ناموفق مولداوی برای فروش جنگنده‌‌های میگ-۲۹خود به ایران

به دنبال یک قرارداد تسلیحاتی که در سال ۱۳۶۸ منعقد شد، در سال‌های ۱۳۶۹ و ۱۳۷۰ نیروی هوایی ارتش ایران ۲۴ فروند جنگنده رهگیر در دو مدل تک‌کابین (۹-۱۲بی) و دوکابینه آموزشی رزمی (۹-۵۱بی)  از اتحاد جماهیر شوروی دریافت کرد. ۴۸ فروند دیگر از این نوع جنگنده‌ها نیز سفارش داده شدند بود، اما بوریس یلتسین، رئیس جمهوری وقت روسیه، به درخواست دولت ایالات متحده آمریکا قرارداد فروش آن‌ها را یک‌جانبه لغو کرد و هزینه پرداختی ایران برای خرید آن‌ها را به برنامه هسته‌ای ایران اختصاص داد.

ناتوان از خرید جنگنده‌های میگ-۲۹ بیشتر از روسیه، مقامات دفاعی جمهوری اسلامی ایران به دنبال خرید تعداد مشابهی از این جنگنده‌ها از جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته اتحاد جماهیر شوروی سابق بودند. در این میان، اوکراین نخست پیشنهاد فروش شماری از میگ-۲۹های مازاد نیروی هوایی‌اش را به قیمت سرسام‌آوری به ایران داد که با آن موافقت نشد. در نتیجه، مقامات مولداویایی در سال ۱۳۷۶ پیشنهاد فروش ۲۱ فروند از میگ-۲۹های نیروی هوایی خود را به ایران دادند. پیش‌تر، این کشور دست به فروش غیرقانونی چهار فروند از میگ-۲۹هایش به یمن زده بود. علاوه بر آن‌ها، یک فروند میگ-۲۹اس سری ۹-۱۳ را نیز رایگان و در قبال بدهی‌هایش به رومانی تحویل داد.

پس از آن، نیروی هوایی مولداوی ۲۷ فروند جنگنده-رهگیر میگ-۲۹ در اختیار داشت که ۲۱ فروند از  آن‌ها را برای فروش به ایران ارائه کرد. از آنجا که ۱۴ فروند از این جنگنده‌های پیشنهادی به ایران از نوع میگ-۲۹اس سری ۱۳-۹ بودند و قابلیت محدود حمل بمب اتمی تاکتیکی و کوچک را در شرایط اضطراری داشتند، لذا موجب نگرانی دولت ایالات متحده آمریکا شدند. در نتیجه، دولت این کشور با پیشنهادی ۴۰ میلیون دلاری به وزارت دفاع مولداوی، موفق به خریداری آن‌ها در سال ۱۳۷۶ شد.

قرارداد خرید این جنگنده‌ها در تاریخ ۱۸ مهر ۱۳۷۶ منعقد شد. بر اساس این قرارداد، شش فروند میگ-۲۹ای (سری ۹-۱۲)، ۱۴ فروند میگ-۲۹اس (سری ۹-۱۳) و یک فروند میگ-۲۹یو بی (۹-۵۱) با ۵۰۰ تیر موشک هوا‌به‌هوا، لوازم یدکی، و تجهیزات تعمیر و نگهداری آن‌ها، به ایالات متحده آمریکا تحویل داده شد.  این جنگنده‌ها و تجهیزات آن‌ها با استفاده از هواپیماهای ترابری سنگین سی-۱۷آ نیروی هوایی آمریکا در عرض دو هفته به مرکز اطلاعات هوایی مرکزی آمریکا واقع در پایگاه هوایی رایت-پترسون در دیتون، اوهایو منتقل شدند.

والریو پاسات، وزیر دفاع وقت مولداوی، کوشید شش فروند میگ-۲۹اس باقیمانده در این کشور را نیز به پرو بفروشد که موفق نشد. در تاریخ ۲۱ اسفند ۱۳۸۳، والریو پاسات به اتهام فروش غیرقانونی ۲۱ فروند جنگنده میگ-۲۹ به ایالات متحده آمریکا و دریافت چندین خودرو سنگین به ارزش ۴۰ میلیون دلار از آمریکا در ازای آن‌ها، دستگیر شد و حدود یک سال بعد به ده سال زندان محکوم شد. آن حکم سپس در دادگاه تجدیدنظر به پنج سال کاهش یافت. ضرر مولداوی از نفروختن این جنگنده‌ها به ایران، بالغ بر ۵۳ میلیون دلار ارزیابی شد. 

میگ-۲۹های سابق نیروی هوایی مولداوی، یاری‌رسان نیروی هوایی اوکراین

چنان که در مقدمه گفته شد، شماری از میگ-۲۹های مولداویایی پس از ورود به آمریکا به منبع قطعات یدکی بدل شدند و پس از قطعه‌برداری، در موزه‌های مختلف به نمایش گذاشته شدند. پروازهای ۱۳ فروند از جنگنده‌های جنگنده میگ-۲۹ که رهسپار اسکادران ۴۴۷۷ آزمایش و ارزیابی نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا شدند، بر فراز منطقه ۵۱، از دید عموم مخفی نگهداشته شد. اما برخی از عکاسان محلی موفق شدند از آن‌ها در جریان رزمایش‌ها و تمرین‌های مختلف عکس‌برداری و فیلم‌برداری کنند.

بازنشستگی عمده جنگنده‌های میگ-۲۹ نیروی هوایی روسیه از خدمت هنگ‌ها و پایگاه‌های شکاری و جایگزینی آن با جنگنده‌های پیشرفته‌تر، سبب شد تا نیروی هوایی آمریکا از میگ-۲۹های سابق مولداویایی به‌ندرت در جریان رزمایش‌ها استفاده کند. به همین دلیل، به دنبال اعلام نیاز نیروی هوایی اوکراین به لوازم یدکی برای عملیاتی نگه‌داشتن جنگنده‌های میگ-۲۹ خود، دولت ایالات متحده آمریکا توانست این نیاز را اجابت کند.

دولت اوکراین همچنین پیشنهادی برای خرید شش فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۹اس (سری ۹-۱۳) باقیمانده نیروی هوایی مولداوی داد که از سال‌ها پیش در پایگاه هوایی مارکولشتی زمینگیر بودند، اما دولت مولداوی به دلیل نگرانی در مواجه شدن با اقدامات خصمانه روسیه، آن پیشنهاد را نپذیرفت.

بر اساس ادعای مقامات دفاعی آمریکا، نیروی هوایی اوکراین با  استفاده از قطعات  میگ-۲۹ تحویلی از سوی لهستان و دیگر متحدان آمریکا، موفق شده است ۲۰ فروند از جنگنده‌های  میگ-۲۹ را که در طول جنگ آسیب دیده یا زمینگیر شده بودند، به خدمت بازگرداند. اگرچه این جنگنده‌ها توانایی مقابله با حملات هوایی و موشکی نیروهای مسلح روسیه را به نیروهای ارتش اوکراین در جبهه شرقی ندارند، می‌توانند در کنار جنگنده‌های برتری هوایی سوخو-۲۷، از حریم هوایی اوکراین در مرکز و غرب این کشور  محافظت کنند. در جریان نخستین روز هجوم روسیه به اوکراین، جنگنده‌های رهگیر‌ میگ-۲۹ تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی نیروی هوایی اوکراین مستقر در پایگاه واسیلکوف در کی‌یف، به پرواز درآمدند و به شکار هلیکوپترهایی مشغول شدند که نیروهای هوابرد ارتش روسیه را به فرودگاه گوستومل واقع در شمال غرب کیف منتقل کردند.