اروپا هنوز دست‌کم روی کاغذ، عضو برجام است، اما این احتمال وجود دارد که همین حضور معنوی را نیز حذف کند. برخی گزارش‌‌ها حاکی از آن است که مقامات اروپایی در محافل خصوصی به مقامات تهران هشدار داده‌اند که در صورت کاهش بیش از پیش تعهدات هسته‌ای،‌ ناگزیر به خروج از برجام می‌شوند. 

گزارش پنجشنبه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر غنی‌سازی با سانتریفیوژهای پیشرفته در تاسیسات هسته‌ای نطنز، نشان‌دهنده آغاز مسیری است که می‌تواند زمان مورد نیاز تهران برای تولید مقادیر کافی مواد هسته‌ای با قابلیت استفاده در سلاح هسته‌ای را کاهش دهد.

این بازه زمانی دغدغه اصلی آمریکا، اروپا و هر کشوری است که فعالیت‌های هسته‌ای ایران را تهدیدی برای خود ارزیابی می‌کند و یکی از دلایل اصلی آغاز مذاکرات هسته‌ای منتهی به برجام نیز افزایش این مدت زمان بود.

پس از خروج آمریکا از برجام و بی‌تفاوتی آشکار اروپاییان در یک سال گذشته، ایران در اردیبهشت‌ماه اعلام کرد، تعهدات هسته‌ای خود در چارچوب برجام را به طور مرحله‌ای کاهش می‌دهد. مقامات تهران اعلام کردند، در صورتی که اروپا به وعده‌های خود در برجام عمل کند،‌ مسیر کاهش تعهدات هسته‌ای نیز قابل بازگشت خواهد بود.

تا امروز ایران در سه مرحله،‌ شامل عبور از سقف مجاز ذخایر اورانیوم غنی شده، افزایش خلوص غنی‌سازی و از سرگیری فعالیت‌های تحقیق و توسعه شامل نصب سانتریفیوژهای بیشتر، سطح پایبندی به برجام را کاهش داده است.

واکنش ملایم‌تر از سطح انتظار ایالات‌متحده به اعلام خبر کاهش تعهدات هسته‌ای از سوی ایران و عملی شدن این برنامه، در واقع ناشی از رضایت واشینگتن از راهی است که تهران در آن گام برمی‌دارد و قرار است به مرگ برجام منتهی شود. در این مدت اروپا نیز از اهرم خود شامل به کار انداختن مکانیسم ماشه و ارجاع پرونده به شورای امنیت، استفاده نکرد. 

هرچند برجام حتی قبل از ورود دونالد ترامپ به کاخ سفید نیز برای او مرده بود، تهران به زنده بودن آن اصرار داشت و اروپا که گزینه‌ دیگری در دسترس نمی‌دید، همچنان حفظ آن را بهتر از حذف‌اش می‌دانست.

اما اکنون به نظر می‌رسد ایران به عنوان تنها عضوی که به طور فیزیکی در برجام حضور دارد، مرگ آن را پذیرفته و اروپا هم برای قطع ارتباط معنوی خود با برجام آماده است. بیرون آمدن از سایه برجام می‌تواند راه را برای مذاکرات جدید هموار کند. مذاکراتی که آمریکا و متحدان اروپایی‌اش می‌گویند، باید فراتر از مساله هسته‌ای باشد.

یکی از نکته‌های نادیده گرفته شده یا کنار گذاشته شده از برجام که حساسیت کشورهایی مانند عربستان سعودی و اسرائیل را برانگیخته کرد، انجام یک توافق بزرگ با ایران بدون در نظر گرفتن نقشی برای آنها بود.

آنچه امروز در خلیج فارس در حال رخ دادن است، شکنندگی امنیت این منطقه را به تصویر می‌کشد که در معامله با ایران در نظر گرفته نشده بود.

اخباری که در مورد هشدار‌های محرمانه اروپاییان به ایران در مورد برداشتن گام چهارم در مسیر کاهش تعهدات هسته‌ای منتشر می‌شود، این گمانه‌زنی را تقویت می‌کند که اروپا احتمالا این گام را که قرار است حدود یک ماه دیگر برداشته شود، تحمل نخواهد کرد.

از سویی دیگر هیچ نشانه ای نیز وجود ندارد که تهران از برداشتن این گام صرفنظر می‌کند.

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی همزمان با بازگشت حسن روحانی از سفر به نیویورک، اروپاییان را غیر قابل اعتماد خواند و گفت وعده‌های آنها پوچ است و باید از این کشورهای به گفته او خبیث، قطع امید کرد. احتمالا رهبری جمهوری اسلامی به عملی نشدن خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری اشاره می‌کند که امانوئل مکرون، ‌رئیس‌جمهور فرانسه، ‌وعده آن را داده بود، یا کانال ویژه اقدام مالی (اینستکس) که اروپا پس از گذشت یک سال هنوز قادر به اجرای آن نبوده و هیچ چشم‌اندازی نیز برای تحقق آن وجود ندارد.

با چنین دیدگاهی و با توجه به خودداری روحانی از عمل به توصیه نخست‌وزیر بریتانیا که در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل از او خواست برای ملاقات با ترامپ «دل به دریا بزند»، به نظر می‌رسد زمینه در تهران و بروکسل برای دنبال کردن الگوی واشینگتن در ترک برجام در حال آماده شدن است.

این چشم‌انداز در صورتی که مقامات جمهوری اسلامی قبل از به کار افتادن مکانیسم ماشه و بازگشت پرونده به شورای امنیت راه مذاکره را باز کند، می‌تواند به نفع تهران باشد.