عمده‌ترین ویژگی خدمت سربازی در عراق، سخت‌کوشی و آموزش‌های پیوسته و مداوم بود و افسران ارشد ارتش عراق همواره این شعار را تکرار می‌کردند که «عرق آموزش و تمرین، خون جنگ را کاهش می‌دهد»، اما ارتش عراق در حال حاضر به یکی از خونبارترین ارتش‌های عرب در عصر کنونی تبدیل شده است.

البته نخستین هسته‌ای ارتش عراق در ششم ژانویه سال ۱۹۲۱، تحت فرماندهی جعفر العسکری که به عنوان اولین وزیر دفاع در عراق محسوب می‌شود، تشکیل شد و شاه فیصل، پادشاه عراق آن را به عنوان «گردان موسی‌‌الکاظم» نامگذاری کرد.

توسعه ارتش در سایه پیشرفت و ترقی جامعه عراق

با توجه به علاقه‌مندی بنیان‌گذاران دولت جدید عراق برای ایجاد کشور قوی و نیروهای مسلح توانمند که بتوانند از عراق دفاع و حمایت کنند، تشکیلات نظامی در این کشور به سرعت توسعه یافت و اغلب نیروهای مسلح عراق را در آن زمان سربازان خدمت نظامی اجباری تشکیل می‌دادند. نیروهای عراقی برای مدت قابل ذکری توسط افسران بریتانیایی و فرماندهان عراقی که از مراکز نظامی استانبول عثمانی فارغ التحصیل شده بودند، آموزش داده می‌شدند. سپس همین افسران عراقی به منظور کسب استقلال منطقه موصل که عثمانی‌ها خواستار الحاق آن به قلمرو ترکیه بودند، قیام کرده و دست به مبارزه دلیرانه‌ای زدند که مورخان آن را «باور نکردنی» توصیف می‌کنند. در نتیجه، ملک فیصل اول فرزند شریف حسین که به عنوان پادشاه عرب در آن زمان شناخته می‌شد، قدرت را در دست گرفت و اولین پادشاه عراق مدرن و بنیان‌گذار سلسله هاشمی عراق شد.

سربازی در عراق، همان‌گونه که سرلشکر عبدالوهاب القصاب، در کتابش به عنوان «قبل از این‌که تاریخ مار را فراموش کند»، به سرلشکر رعد الحمدانی، همکارش در گارد جمهوری توصیف می‌کند، «یک رسالت و افتخار بزرگ است و سرباز عراقی به دلیل این‌که وارث افتخارات دیرین بوده و نقش پر رنگی را در همسبتگی و ایجاد وحدت میان مولفه‌های متعدد جامعه عراق ایفا می‌کند، عملا به عنوان یک الگوی افتخار آفرین به شمار می‌رود.»

انحلال ارتش، بزرگترین چالشی فراروی دولت عراق

علی‌رغم پیشینه‌ای تاریخی ارتش عراق و نقش سازنده آن در تشکیل و دفاع از کشور، انحلال ارتش عراق در سال ۲۰۰۳، توسط پل برمر، حاکم غیرنظامی ارشد عراق در پاسخ به خواسته‌های رهبران عراقی، بزرگترین چالشی بود که عراق با آن مواجه شد. البته پل برمر در آن زمان بارها تأکید کرد که انحلال ارتش در پاسخ به خواسته‌های جریان‌های سیاسی مخالف رژیم بعث صورت گرفته است که ارتش را خطری برای آینده خود تلقی می‌کردند و نگرانی داشتند که در صورت فراهم شدن فرصت، ارتش ممکن است علیه آن‌ها کودتا کند.

البته تصمیم لغو خدمت سربازی اجباری بنا به دلایل متعددی مورد تأیید مردم عراق قرار گرفت، به ویژه این‌که صدام حسین جنگ‌هایی را در دهه ۱۹۸۰ آغاز کرد که نفرت و انزجار را میان مردم برانگیخت، علاوه براین‌که در آن زمان، سربازان ناگزیر بودند برای مدت طولانی در خدمت نظام باقی بمانند و فراتر از دوره مقرره خدمت اجباری که برای فارغ التحصیلان دانشگاه از شش ماه تا حداکثر یک سال و نیم بود و برای متولدین دهه‌‌های پنجاه و شصت تا ۱۰ سال ادامه پیدا می‌کرد، به خدمت سربازی ادامه دهند.

گسترش هرج و مرج در ارتش عراق

پس از سقوط رژیم صدام حسین در سال ۲۰۰۳، وابستگی به ارتش عراق داوطلبانه شد، در حالی‌که جناح‌های حاکم بدون در نظرداشت معیارهای قانونی، به افراد وابسته به خود درجه‌های نظامی اعطا می‌کردند، اقدامی که باعث شد ارتش عراق در گرو هواس بازی‌های سیاستمداران قرار گیرد. سپس، گروه‌های شبه نظامی که در زمان جنگ ایران و عراق، در کنار نیروهای ایرانی می‌جنگیدند، نیروهای پیشمرگه کُرد و شبه نظامیان حشد شعبی که پارلمان عراق آن‌ها را به عنوان نیروی منظم تصویب کرد، به ارتش عراق پیوستند و باعث تشدید آشفتگی‌ها شدند. هرچند طبق قانون اساسی، همه این نیروها تحت فرماندهی نخست وزیر عراق که به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح کشور شناخته می‌شود، قرار دارند، اما گروه‌های شبه نظامی که به ارتش پیوسته اند، تا به حال از دستورات رهبران جناح‌هایی که به آن‌ها وابستگی دارند، اطاعت می‌کنند. تداوم این روند منجر به ایجاد مشکلات بیشتری شده و پیوسته بر میزان ناسازگاری‌ها و اتهامات می‌افزاید و ارتش عراق را بیشتر از پیش دچار آشفتگی، ناتوانی و ناکارایی می‌کند، در نتیجه، کنترل فرمانده کل نیروهای مسلح بر ارتش تضعیف می‌شود.

در سال ۲۰۱۴، هنگامی‌که داعش کنترل حدود یک سوم از خاک عراق را در دست گرفت، ارتش عراق، پلیس فدرال و نیروهای ویژه عراقی علی‌رغم این‌که شمار نیروهای جنگی آن‌ها بیش از صد هزار نفر بود، نتوانستند مانع پیشروی داعش شوند، به همین دلیل، آیت‌الله سیستانی، مرجع عالی نجف فتوای «جهاد کفایی» را صادر کرد و زمینه برای تأسیس «حشد شعبی» فراهم شد. نیروهای حشد شعبی در سایه اندیشه مذهبی خود در مبارزه علیه داعش شرکت کردند و جنگ علیه داعش علاوه براین‌که منجر به کشته شدن ده‌ها هزار عراقی شد، آسیب بسیاری به شهرها و روستاها وارد کرد و صدها هزار نفر دیگر ناگزیر شدند برای فرار از جنگ به نقاط دیگر پناهنده شوند.

گسترش فزاینده شکاف‌های اجتماعی و افزایش نرخ بیکاری

تشکیل نیروی داوطلب برای مبارزه با داعش، باعث مطرح شدن لزوم احیای خدمت سربازی اجباری در عراق شد تا فرمول واحدی برای آموزش اسلحه برای مردم ایجاد شود که هدف از آن از بین بردن اختلاف طبقاتی، فرقه‌ای، سازمانی و منطقه‌ای بوده و جامعه عراق را در میدان‌های آموزش متحد کند.

سوال‌های بی‌پاسخ

در همین حال، حازم فرحان، نویسنده عراقی متعقد است که «هیچ راه حلی برای کنترل جوانان وجود ندارد، مگر این‌که جوانان پس از پایان تحصیلات وارد خدمت سربازی اجباری شوند، همان‌گونه که این روند در سایر کشورها جریان دارد و به جوانان فرصت داده می‌شود پس از اتمام دوره خدمت اجباری، در ازای دریافت حقوق اندک، وارد دانشکده که می‌خواهند شوند.»

همچنان، حسن العبادی، سیاستمدار مستقل از تصویب قانون خدمت اجباری، در ازای مشوق‌های مناسب، با هدف استخدام این افراد در پروژه‌های ساخت و ساز و بازسازی حمایت می‌کند و خواستار وضع قانون جدیدی برای احیای خدمت سربازی اجباری است. وی گفت که «ما پیشنهاد تصویب قانون خدمت اجباری که مورد حمایت همه قرار گرفته است را گام مهمی در راستای اصلاح فرزندان و پاسخگو بودن آن‌ها می‌دانیم، اما برای دستیابی به سازوکار رسیدن به این هدف باید میان اعضای پارلمان هماهنگی ایجاد شود تا زمینه تصویب این قانون فراهم شود.»

با این حال، علی الاوسی، سیاستمدار مستقل، مخالف طرح خدمت اجباری است و می‌گوید که «این امر نظامی‌سازی جامعه را تداوم می‌بخشد و آن‌ها را به یک جامعه نظامی تبدیل می‌کند، در حالی‌که گزینه مناسب برای حل چالش پیش‌رو، تلاش برای اشتغال‌زایی و فراهم کردن فرصت‌های شغلی به جوانان است و این طرح پس از بازگشایی کارخانه‌ها و شرکت‌ها می‌تواند قابل اجرا ‌باشد.»

همچنان، فتاح الشیخ، نماینده سابق مجلس نیر باور دارد که «امکان بازگشت خدمت سربازی اجباری با توجه به حضور احزاب حاکم استبدادی، به ویژه جناح‌های مسلح که خواستار دولت ضعیفی در بغداد هستند، وجود ندارد.»

انحلال ارتش عراق به درخواست آمریکا

در همین حال، عباس موسوی، نویسنده عراقی معقتد است که «تصمیم انحلال خدمت سربازی اجباری را رهبران عراق اتخاذ نکرده اند، بلکه این اقدام بنا به تصمیم آمریکا و اصرار مخفیانه اسرائیل و به دنبال فروپاشی ارتش عراق در سال ۲۰۰۳، اتخاذ شده است.» وی افزود که «احیای خدمت اجباری را همه می‌خواهند اما بعید به نظر می‌رسد که این پیشنهاد در موجودیت پارلمان فعلی و اوضاع سیاسی کنونی، قابل اجرا باشد.»

فاضل علی، یکی دیگر از نویسندگان عراقی، گفت «اگر خدمت سربازی اجباری احیا شود، زمینه‌ای دیگری برای ترویج فساد در کشور فراهم می‌شود و فرار افراد ثروتمند از خدمت، درهای رشوه‌ و فساد را بیشتر از پیش باز می‌کند.» از سوی دیگر، حیدر موسوی، کارشناس سیاسی تأکید می‌کند که «تصمیم انحلال ارتش با موافقت اغلب رهبران گروه‌ها و احزاب مخالف رژیم سابق در سال ۲۰۰۳ و تصویب جی گارنر، حاکم آمریکایی عراق در آغاز اشغال کشور، اتخاذ شده است.»

با آن‌که شماری از نمایندگان مجلس عراق به این باورند که بازگشت خدمت اجباری سربازی، باعث زدودن فرقه‌گرایی در عراق شده و جامعه را به سوی وحدت و همبستگی سوق می‌دهد، اما احزاب اسلام‌گرای حاکم که برای دستیابی به اهداف سیاسی سرگرم درگیری‌های فرقه‌ای هستند، مانع تصویب قانون خدمت سربازی اجباری در عراق می‌شوند.