اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» است. این کانال مالی در روز پنج‌شنبه ۱۱ بهمن ۹۷، در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شد. می‌توان گفت این کانال مالی در واقع بعد از خروج آمریکا از برجام و به‌منظور کمک به انجام تعهدات اروپا ذیل برجام معرفی شد اما تاکنون موفقیت چندانی برای طرف ایرانی نداشته است. به‌صورت خلاصه این سامانه را می‌توان یک اتاق معاملات پایاپای نامید که در آن کشورهای اروپایی بعد از صدور کالای خود به اروپا، مبلغ مورد نظر را از این طریق دریافت می‌کند.
مدتی پیش هلگا اشمیت در توییتر خود ادعا کرده بود اینستکس عملیاتی شده است. همچنین در خبرها بارها از عملیاتی شدن اینستکس مواردی شنیده می‌شود، اما به نظر می‌رسد این خبرها چندان بوی واقعیت ندارد، ایرانی‌ها همچنان معتقدند تا این لحظه عملکرد اروپایی‌ها نسبت به تعهداتشان در برجام بسیار کمتر است.
خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری:
از آنجایی که تراز تجاری غیرنفتی ایران نسبت به اروپا منفی است، برای عملیاتی شدن این سامانه باید یک منبع ورودی برای آن تامین شود تا صادرکنندگان کالاهای اروپایی بتوانند بعد از فروش محصول خود در ایران پول خود را از طریق اینستکس دریافت کنند. برای تامین این منبع مالی اولیه دو پیشنهاد پیش روی اروپایی‌ها قرار دارد.
۱- صادرات نفت:
بهترین روش تامین مالی اینستکس برای ایران از طریق فروش نفت است. این کار البته برای کشورهای اروپایی ریسک زیادی به همراه دارد و ممکن است کشورهای خریدار نفت توسط ایالات متحده آمریکا تحریم شوند.
۲- اهدای خط اعتباری اروپا به ایران:
راه دوم تامین مالی اینستکس، اختصاص خط اعتباری از طرف کشورهای اروپایی است. این خط اعتباری می‌تواند از محل پیش‌خرید نفت ایران تامین شود و در صورت لغو تحریم‌ها در آینده نزدیک، ایران با فروش نفت، بدهی خود را صاف کند. این همان روشی است که احتمالا اروپایی‌ها به دنبال آن باشند. از این‌رو در خبرها آمده است که امانوئل مکرون به ایران پیشنهاد خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری از طریق اینستکس داده است. این خط اعتباری که قرار است یک سوم آن (۵ میلیارد تومان) توسط فرانسوی‌ها تامین مالی شود، در صورت تحقق یک گام به‌سوی جلوست.
آیا اینستکس موفق می‌شود؟
پاسخ به این سوال وابستگی زیادی به اراده طرف‌های اروپایی و توقع ما از موفقیت دارد. اگر توقع دولت ایران عادی شدن روابط و حضور شرکت‌های بزرگ اروپایی است می‌توان به‌صورت قاطع گفت خیر! اما اگر شرکت‌های اروپایی را به دو دسته شرکت‌های کوچک و بزرگ تقسیم‌بندی کنیم و توقع خودمان را از اینستکس در حد رفع احتیاجات اولیه کاهش دهیم شاید بتوانیم به جمع‌بندی بهتری برسیم.
اهمیت کم برای شرکت‌های بزرگ:
شرکت‌های بزرگ به دلیل اینکه سهم زیادی از فروش خود را در بازار ایالات متحده آمریکا به دست می‌آورند، برای ورود به ایران باید ریسک بیشتری را تحمل کنند. این شرکت‌ها عموما بخش زیادی از فروش خود را در خاک ایالات متحده آمریکا انجام می‌دهند و به همین جهت تحریم این شرکت‌ها توسط ایالات متحده آمریکا ضررهای جبران‌ناپذیری به آن‌ها وارد می‌کند.
چرا اقتصاد ایران برای شرکت‌های کوچک اروپایی همچنان جذاب است؟
۱- حجم بزرگ بازار ایران:
بنا به اطلاعات بانک جهانی تولید ناخالص ایران در سال ۲۰۱۷ بالغ ۴۴۷.۷ میلیارد دلار بوده است. تولید ناخالص داخلی در ایران با در نظر گرفتن قیمت‌های اسمی در جایگاه ۲۷ جهان قرار دارد، اما اگر قیمت‌ها را بر اساس برابری قدرت خرید معیار قرار دهیم ایران در جایگاه ۱۸ جهان قرار می‌گیرد. همچنین با وجود جمعیت ۸۲ میلیون نفری می‌توان ادعا کرد در حدود ۱.۱۵ درصد از جمعیت جهان در ایران زندگی می‌کنند. با در نظر گرفتن ۱۵ همسایه ایران که تجارت با آن‌ها پیچیدگی تحریمی بسیار کمی دارد، می‌توان گفت با سرمایه‌گذاری در ایران می‌توان به بازاری به وسعت ۲ تریلیون دلار دست پیدا کرد.
اطلاعات ذکر شده نشان می‌دهد بسیاری از شرکت‌های اروپایی که گردش مالی آن‌ها در حد چند میلیارد در سال است انگیزه کافی برای حضور در بازار ایران را دارد.
۲- بازاری بدون رقیب:
در دوران تحریم‌ها، بازار ایران از رقبای مشهور و بزرگ خارجی خالی شده است. بسیاری از برندهای مطرح جهانی به دلیل ریسک‌های ناشی از اقتصاد ایران و سخت‌گیری‌های آمریکا نسبت به ادامه کار با ایران، از ایران خارج شده‌اند. حضور برخی از برندهای کوچک اروپایی در بازار ایران می‌تواند سهم بسیار بالایی از بازار ایران را قبضه کند. تصور کنید شرکتی که گردش مالی ۱ میلیارد دلاری داشته باشد در صورتی که توسط آمریکا تحریم شود با توجه به بازار بسیار وسیع ایرانی، انرژی و نیروی کار ارزان و تنوع بالای محصولات، رقبای بسیار کمی موجود است.
همچنین در صورتی که تحریم‌های آمریکا روزی به اتمام برسد، این شرکت‌ها با ورود به بازار ایران و کسب سهم بازار، نسبت به رقبای خود چند گام جلوتر هستند.
این دو دلیل سبب می‌شود شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی انگیزه کافی برای حضور در اینستکس و تحمل ریسک ناشی از آن را داشته باشند.
راهکاری برای رسیدن به توافق:
با خروج آمریکا از برجام عملا ایران از مزایای مربوط به رفع تحریم‌ها بی‌نصیب ماند. از این‌رو تصمیم به لغو گام به گام تعهدات خود ذیل بند ۳۶ برجام گرفته است. ایران تاکنون دو گام از کاهش تعهدات خود را اکران کرده است و طبق ادعاهای مقامات ایران در صورتی که اروپاییان به تعهدات خود پایبند نباشند در حدود یک ماه دیگر گام سوم کاهش تعهدات برجامی برداشته خواهد شد.
میان انتظارات طرف اروپایی و خواسته‌های مقامات ایرانی فاصله زیادی موجود است. ایرانیان از طرفی انتظار دارند نفت در برابر کالا در اینستکس پیاده‌سازی شود. اما اروپایی‌ها علاقه‌ای به خرید نفت ایران به‌صورت مستقیم ندارند. از این‌رو باید به فکر راهکاری میانه بود. راهکاری که بتوان در چند قانون ساده آن را بیان کرد.
۱- اروپایی‌ها در قالب یک شرکت واحد اقدام به خرید نفت از ایران کنند. در صورتی که این امکان برای طرف اروپایی وجود نداشت، خط اعتباری اینستکس در قالب فروش آتی نفت ایران به این کشور داده شود.
۲- ایرانیان از گام سوم کاهش تعهدات برجامی خود دست بکشند.
