دانشمندان هشدار داده‌اند که توانایی‌های تکاملی و پیش‌بینی‌ناپذیر بودن ویروس کرونا را نباید دست‌کم گرفت و افزوده‌اند که هنوز «مشخص نیست» این ویروس در ماه‌ها و سال‌های آینده تا چه حد جهش خواهد یافت. 

با بالا رفتن شمار مبتلایان در سراسر جهان برای هفتمین هفته متوالی و پایان خوش‌بینی اولیه نسبت به گذشتن دوران اوج همه‌گیری، ویروس‌شناسان برجسته به روزنامه ایندیپندنت گفته‌اند که جهان در یک «مسابقه تسلیحاتی» بین تکامل ویروس و واکنش انسان گیر افتاده است.

به گفته کارشناسان، گرچه واکسن‌ها در سرکوب این عامل بیماری‌زا امیدبخش هستند، اما برای توزیع سریع و عادلانه دوزها باید اقدامات بیشتری صورت گیرد، وگرنه سویه‌های جدید فرصت ظهور می‌یابند و به همه‌گیری‌‌های فراگیر در آینده منجر می‌شوند.

پروفسور دینان پیلی، ویروس‌شناس در دانشگاه کالج لندن، گفت: «به نظر من خیلی جسارت می‌خواهد که کسی بگوید ویروس دارد به پایان مسیر تکاملی خود نزدیک می‌شود و نمی‌تواند فراتر از این پیش برود.»

«ما هنوز در فاز‌های اولیه عمر این ویروس به عنوان عامل بیماری‌زا در بدن انسان هستیم. معمولا سال‌ها طول می‌کشد تا یک ویروس، پس از عبور از بدن گونه ناقل، در حدی بهینه‌سازی شود که قابلیت تکثیر در بدن انسان پیدا کند.»

در روزهای اخیر، ۷۷ مورد از مبتلایان به سویه هندی ویروس در بریتانیا کشف شده‌اند.

گرچه هنوز مشخص نیست که نوع هندی خطرناک‌تر است یا واکسن اثر کمتری روی آن دارد، اما ظاهرا میزان جهش آن دوبرابر بیشتر است و تا حدی مسئول افزایش شمار مبتلایان در کشور است.

آریس کاتزوراکیس، استاد علم تکامل و ژنومیک در دانشگاه آکسفورد، گفت که حتی اگر میزان جهش ویروس محدودیتی داشت (امری که برخی از دانشمدان به آن معتقدند)، «همیشه در جایی دیگر [در ژنوم آن] تغییراتی ایجاد می‌شود که می‌تواند احتمالات ندیده را ممکن سازد.»  

سرعت نامنتظره تکامل ویروس سارس-کوو-۲ به ظهور هزاران نوع مختلف در ۱۴ ماه اخیر در سراسر جهان دامن زده است؛ هرچند تعداد انگشت‌شماری، «دسته» خاصی از جهش‌های نگران‌کننده را به وجود آورده‌اند.

این ویروس‌ها، از نوع آفریقای جنوبی که به توانایی از بین بردن سیستم ایمنی در بخش‌هایی از بدن انسان شهرت دارد تا نوع بریتانیایی که شدیدا انتقال‌پذیر است و در سطحی گسترده پخش شده است، نشان داده‌اند که سارس-کوو-۲ می‌تواند تحت فشار‌های خاص با بدن میزبان انسانی سازگار شود.

جهش‌های منحصر‌به‌فرد، ویژه‌ شاخک‌های سه-بعدی روی پوسته ویروس هستند. پروفسور پیلی گفت: «اگر یک مکانیزم قفل و کلید را در نظر بگیرید، شاخک‌های پروتئینی کلید، و سلول انسانی گیرنده قفل هستند.»

همان‌طور که در نوع انگلیسی دیدیم، این ساختار از طریق تکامل دستخوش تغییراتی شده است که اتصال و نفوذ ویروس به سلول‌های ما را آسان‌تر کرده است.

این جهش در برخی موارد، از جمله در نوع آفریقای جنوبی، باعث شده  است که پادتن‌های بدن که معمولا به شاخک‌های پروتئینی ویروس می‌چسبند و جلو ورود آن را می‌گیرند، نتوانند خوب آن را تشخیص دهند.

بنابراین، این نوع جهش به ویروس سارس-کوو-۲ فرصت می‌دهد تا  در افرادی که واکسن را دریافت کرده‌اند یا قبلا به بیماری مبتلا شده‌اند، از خط سیستم دفاعی بدن عبور کند و به گردش ادامه بدهد.  

پروفسور استفان گریفین، ویروس‌شناس از دانشگاه لیدز، معتقد است که «میزان تکامل شاخک پروتئینی ویروس، پیش از آن ‌که از نقطه اوج مطلوب بگذرد، حدی دارد. اما مطمئن نیستم بتوانیم آن حد را در این مرحله به طور دقیق تعیین كنیم.»

پروفسور کاتزوراکیس گفت: «به طور کلی، این ویروس‌ها جای زیادی برای مانور (از لحاظ تکاملی) دارند.» 

او توضیح داد که جهش‌هایی که در صدر همه نشریات عنوان شده‌اند، از جمله تغییر «ای۴۸۴‌کی» ویژه‌ تعدادی از انواع جهش‌های نگران‌کننده، می‌توانند «در جای دیگری از شاخک، جهش‌های جدیدی ایجاد کنند.»  

«جهش ای۴۸۴کی تقریبا ۱۲ ماه در گردش بود تا به اهمیت آن پی بردیم. احتمالاً ۱۲ ماه دیگر هم یکی دو نوع دیگر به همان اندازه اهمیت پیدا خواهند کرد.»

سرعت تکامل ویروس کرونا باعث تعجب بسیاری از دانشمندان شده است. همه آنان اتفاق نظر دارند که با بیش از یکصد‌و‌سی‌و‌هشت میلیون مبتلا تا امروز (رقمی که احتمالاً بسیار بالاتر است) ویروس فرصت زیادی برای جهش داشته است.

با همه این احوال، پروفسور پیلی معتقد است که نیروهای دیگری نیز دخیل هستند. او گفت: «علاوه بر جهش، كه شامل تغییر ذره‌ای از ساختار ژنتیكی به شکلی دیگر است، شاهد حذف تکه‌هایی از ژنوم، یا همان حذف ژنتیكی، نیز بوده‌ایم.»  

«این اتفاق توانایی ویروس به ادامه تکامل را به شدت تغییر داده است. به عبارت دیگر، به جهش‌های تکاملی تبدیل می‌شود.»

به گفته پروفسور پیلار، این جهش‌ها شکل شاخک پروتئینی را به شدت عوض می‌کنند و به ویروس فرصت می‌دهند تا «از برخی موانع موجود»، از جمله کاهش میزان تماس بین مردم و افزایش سطح ایمنی، عبور کند.

او اضافه کرد: «فکر نمی‌کنم این ویروس از پیدا کردن راه‌های دیگر برای تکامل یافتن دست برداشته باشد. کاملا واضح است که ویروس زیرکی است. اگر شاخک پروتئینی وارد مرحله نهایی شود که در آن بدون از دست دادن توانایی نفوذ موثر قادر به تکامل نیست، پروتئین‌های دیگری در ویروس هستند که امکان دارد عملکرد‌های دیگری داشته باشند.» 

«بر فرض، وقتی ویروس با شاخک پروتئینی وارد سلول می‌شود، ممکن است با کمک عملکردهای موجود سرعت تکثیر آن افزایش یابد. ممکن است در آینده برای بالا بردن توانایی نفوذ خود مسیر دیگری را طی کند.»

به گفته پروفسور کاتزوراکیس، در نتیجه «احتمالات بی‌پایانی» که برای ویروس سارس-کوو-۲ وجود دارد، دولت‌ها باید برای «سرکوب آن تا حد ممکن» تمام تلاش خود را بکنند و در اسرع وقت واکسیناسیون را انجام دهند. 

در حال حاضر، این اطمینان وجود دارد که نسل فعلی واکسن‌ها می‌توانند تا حد زیادی جلو بستری شدن در بیمارستان و مرگ در اثر انواع سویه‌های در گردش و شناخته‌شده را بگیرند. اما این شرایط می‌تواند خیلی زود تغییر کند.

پروفسور کاتزوراکیس هشدار داد: «اگر واکسن در حد قابل توجهی جواب ندهد و نتوانیم واکسن‌ها را به‌روزرسانی کنیم، ممکن است بهترین ابزار برای مبارزه با این ویروس را ضایع کنیم. برای تقویت آنچه در دست داریم، بهتر است ماموریتی آپولو-مانند به عهده بگیریم: واکسن را در سراسر جهان توزیع کنیم و همین الان این کار را انجام دهیم.»