صندوق‌های بازنشستگی ورشکسته‌اند و روزی نیست که شاهد اعتراض بازنشستگان نباشیم. تازه‌ترین مورد تجمع صدها کارگر بازنشسته شرکت مخابرات راه دور شیراز به عدم پرداخت مطالباتشان در مقابل وزارت صنعت، معدن و تجارت دراول مرداد ماه است. در ایران ۱۸ صندوق بازنشستگی وجود دارد که بزرگترین آن سازمان تامین اجتماعی است که ۴۲میلیون نفر را تحت پوشش دارد. مسئولین جمهوری اسلامی از جمله سلمان خدادادی رییس کمیسیون مجلس، معقتدند که صندوق‌های بازنشستگی کشور به جز سازمان تامین اجتماعی که سر بسر است بقیه عملا ورشکسته هستند. چرا؟
دلایل ورشکستگی صندوق های بازنشستگی
ورشکستگی صندوق‌ها مثل هر پدیده اجتماعی دلایل گوناگونی دارد. مهمترین عامل فساد، اختلاس، پولشویی و رانت خواری در این صندوق‌هاست. شرکت‌های زیرمجموعه این صندوق‌ها زیان می‌دهند. افزون بر آن وام‌های مشکوک وبدون ضمانت کافی به افرادی می‌دهند که به تعهدات خود عمل نمی‌کنند. دومین علت عدم همخوانی ورودی افرادی است که ماهانه به این صندوق‌ها می پردازند و میزان خروجی آن یعنی مستمربگیران است. سوم آنکه در طی این سال‌ها اصلاحی دروضعیت صندوق‌ها صورت نگرفته و به روز نشده است. چهارم پیر شدن جمعیت در نتیجه کمبود ورودی به صندوق‌ها و بازنشستگی زود هنگام است. سرانجام برداشت‌های دولتی از صندوق‌هاست، حتی زمانی که دولت‌ها کمبود بودجه دارند به این صندوق‌ها دست درازی می‌کنند. دولت ۱۱۰ هزار میلیارد تومان به سازمان تامین اجتماعی بدهکار است. نباید فراموش کنیم که حلقه‌های مختلف اقتصادی مثل رکود، بیکاری وعدم سرمایه‌گذاری بر روی صندوق‌ها تاثیر مستقیم دارد. وجود رکود و بیکاری موجب عدم ازدواج و پایین آمدن نرخ باروی می‌گردد. طبق آمار سال ۹۶ شاهد کاهش ۸ درصد ازدواج و گسترش میزان طلاق به گونه‌ای که در نیم قرن اخیر بی سابقه بوده است هستیم. برخلاف نظر رهبر ایران که خواستار افزایش جمعیت از ۷۵ میلیون به ۱۵۰ میلیون با حکم حکومتی بوده ما شاهد سقوط میزان ازدواج هستیم. این بدان مفهوم است که شرایط نابسامان اقتصادی و رشد مدرنیته نرخ باروری را کاهش داده است. در نتیجه شاهد افزایش نیروی کار که پرداخت به صندوق‌ها را فراهم کند، نخواهیم بود و این بحران تا ۲۰ سال آینده ادامه پیدا خواهد کرد.
نرخ پشتیبانی چیست؟
نرخ پشتیبانی به نسبت بین افرادی که حق بیمه می‌پردازند به تعداد مستمری بگیران گفته می‌شود. وقتی به ازای یک شاغل ۷ مستمری بگیر هست، این عدد توجیه اقتصادی دارد. وقتی این نسبت یک به ۶ است، زنگ خطر به صدا در می‌آید. زمانی که این نسبت یک به ۵ می شود شروع بحران است. این نسبت در ایران کمتر از ۴ به یک است. در میان ۱۸ صندوق بازنشستگی کشوربرخی از صندوق‌ها عبارتند از صنعت نفت، شهرداری تهران، کارکنان فولاد، صنایع مس ایران، سپاه پاسداران، بازنشستگی و بیمه ارتش، نیروی انتظامی. مقام‌های دولتی از جمله علی ربیعی وزیر کار سابق و از چهره‌های امنیتی اصلاح طلبان بر این نظرند که همه این صندوق‌ها به علت نرخ پشتیبانی که برخی یک به یک است عملا ورشکسته هستند.
همسان سازی حقوق‌ها
کارگری بازنشسته در ایران می‌گوید: «من بعد از ۳۱ سال کار تنها یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان می‌گیرم در حالی‌که خط فقر در ایران ۳و نیم میلیون تومان است». ۲۵ درصد کل بازنشستگان حداقل بگیر هستند، یعنی زیر یک میلیون و ۵۰ هزارتومان مستمری می‌گیرند. همسان‌سازی به این مفهوم است که بازنشسته تامین اجتماعی در ۲ سال آخر خدمت خود با ۲۰ سال سابقه کار و پرداخت حداکثر میزان بیمه، حداکثرمستمری را نیز دریافت کند. در حال حاضر حقوق حداکثری بازنشستگی ۵ میلیون تومان است، اما حقوق حداکثر ۲۰ سال پیش ۹۰۰ هزارتومان باقی مانده است.
سن بازنشستگی در ایران
برهم خوردن نسبت تعداد بیمه شدگان و بازنشستگان یکی از علل بحران صندوق‌هاست. سازمان تامین اجتماعی در سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۳ یک میلیون و ۳۰۰ هزار بازنشسته داشت. بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ یعنی درعرض ۹ سال تعداد آنان برابر کل بازنشستگان ۳۰ سال اخیر است. در سال ۹۴ پرداخت مستمری حدود ۵ میلیون نفر بازنشسته از چالش‌های سازمان تامین اجتماعی است. بر اساس سایت سازمان تامین اجتماعی کسانی که ۳۰ سال تمام کارکرده و حق بیمه را به سازمان پرداخت کرده‌اند، در صورتی که زنان ۴۵ سال و مردان ۵۰ سال داشته باشند می‌توانند تقاضای بازنشستگی کنند. بر اساس اصلاحات اخیر افرادی که دارای ۱۰ سال سابقه کار هستند، مردان با ۶۰ سال و زنان با ۵۵ سال متناسب با سنوات پرداخت حق بیمه می‌توانند بازنشسته شوند. به این ترتیب میانگین سن بازنشستگی در ایران حدود ۵۲ سال است و هرساله ۳۰ هزار نفر بر تعداد بازنشستگان افزوده می‌شود. این در حالی است که میانگین سن بازنشستگی در دنیا ۶۷ سال است. با توجه به اینکه امید به زندگی در ایران حدود ۷۶ سال است بنابراین صندوق‌ها باید تامین ۲۵ سال برای هر بازنشسته را برنامه ریزی کنند. این سیاست‌های دولت‌ها برای بازنشستگی زودرس صندوق‌ها را با بحران فزایندهای روبرو کرده است.
صندوق ذخیره فرهنگیان و دستگیری مدیر عامل
صندوق ذخیره فرهنگیان در دو دهه پیش تاسیس شد. ۵ درصد فیش حقوقی فرهنگیان به حساب این صندوق ریخته می‌شود. یک عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس میزان تخلفات این صندوق را ۱۵ هزار میلیار تومان اعلام کرده است. برای مثال به اسم کارت ملی دو بچه خانی آباد کارتون خواب یک شرکت به مبلغ ۲۵۰ میلیارد تومان بعنوان زیر مجموعه این صندوق تاسیس گشت. بالاخره در مهر ۹۵ شهاب الدین غندالی به همراه ۴ نفربه اتهام اختلاس و فساد دستگیر شد. قاسم احمدی لاشکی تعداد معلمان ذخیره فرهنگیان را ۹۱۷ هزار آموزگار اعلام کرده که بسیار در شرایط نابسامانی بسر می‌برند. بانک سرمایه زیر مجموعه این صندوق است و ۹۰ درصد تسهیلات بانک سرمایه فقط به ۳۰ نفر ارائه شده است. تخلف در این صندوق نهادینه شده است حتی محمد امامی سرمایه گذار سریال شهرزاد سال ۹۵ به اتهام پولشویی، اختلاس و فساد مالی در صندوق ذخیره فرهنگیان بازداشت و زندانی شد. او بیش از هزار میلیارد تومان از بانک سرمایه وام گرفته بود.
صندوق بازنشستگی کشوری
سید میعاد صالحی مدیر عامل فعلی صندوق بازنشستگی کشوری تعداد بازنشستگان این صندوق را تا پایان سال ۹۷ حدود یک میلیون و نیم نفرعنوان کرده است که ۸۲ درصد این افراد مشمول طرح همسان سازی هستند. این افراد دارای کمترین حقوق دریافتی هستند. این صندوق هم مثل سایر موسسات از اختلاس و رانت خواری درامان نماند. محمود اسلامیان مدیرعامل سابق صندوق اعلام کرد در سال ۹۴ زمینی به ارزش ۱۵۰ میلیارد تومان را به بهای ۳۲ میلیون تومان به متخلف فروخته‌اند.
سازمان تامین اجتماعی و عملکرد شستا
شستا، شرکت سرمایه گذاری تامین اجتماعی دارای ۲۵۰ شرکت در حوزه‌های مختلف است که از این تعداد ۱۲۷ شرکت زیان ده هستند. این شرکت ترازنامه خود را در سال ۹۷ منتشر کرد. سود سهام آن ۳۵ میلیارد تومان است که ۳۱۰۵ میلیارد تومان قرض گرفته است. سود سهام پرداختی آن تنها یک بیستم هزینه‌های سازمان تامین اجتماعی را تامین می‌کند. امروز شستا ۹۰۰۰ میلیارد تومان وام‌های مشکوک بدون ضمانت کافی داده است. محمد مهدی زاهدی رییس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس گفته: «همه شرکت‌هایی را که بررسی کرده‌ایم تخلف دارند وباید با دولت برای اعلام نامشان مشورت کنیم.»
تجربه‌های بین‌المللی
در آمریکا سن بازنشستگی ۶۷ سال است. سیستم بازنشستگی پیچیده است. دکتر عبدی جواد زاده جامعه شناس می‌گوید: «در شرکت‌های خصوصی که معمولا بازنشستگی ندارند ،افراد خود مبادرت به گذاشتن ماهانه مبلغی در صندوق‌های خصوصی می‌کنند و آنها نیز در بورس سهام سرمایه‌گذاری می‌کنند که البته ریسک بالایی دارد. در رکود اقتصادی ۲۰۰۸ بازنشستگی بسیاری از این افراد ازبین رفت». اما کسانی که در سازمان‌های دولتی برای مثال ارتش یا در پوشش استان، یا شهرها یا دولت فدرال کار می‌کنند دارای مستمری هستند. افزون برآن صندوق تامین اجتماعی (Social Security) فدرال نیز وجود دارد که برای همه افرادی که سی سال سابقه کار دارند ۹۵ درصد حقوق را پرداخت می‌کنند و تحت پوشش بیمه‌های درمانی «مدی کر» بطور مجانی قرار می‌گیرند. کسانی که سنوات کمتری کار می‌کنند، به همان نسبت کمتر مستمری می‌گیرند به این دلیل بسیاری از شاغلان تلاش می‌کنند که خود در صندوق‌های خصوصی ماهانه سرمایه‌گذاری کنند.
