منطقه ترکمن‌صحرا در قسمت شمالی دو استان گلستان و خراسان شمالی قرار دارد. این ناحیه از دیرباز برای داشتن اراضی مستعد کشاورزی با عنوان سرزمین طلای سفید ایران شناخته می‌شود.
خاک مناطق شمالی ترکمن‌صحرا نسبت به مناطق جنوبی آن فقیرتر است. در حوالی رود اترک و نوار مرزی شمال استان گلستان، خاک‌ها شور و بیابانی هستند.
سطح دشت پوشیده از خاک‌های قهوه‌ای رسوبی امکان رویش علف و بوته‌ها شامل چمن و گیاهان نیمه‌خشک را فراهم می‌کند و این امکان، منطقه را به محلی مناسب برای کشت غلاتی نظیر گندم و جو و گیاهانی مثل پنبه، برنج و سبزیجات تبدیل کرده است.
پنبه یک گیاه زراعی است که از کنجاله آن گرفته تا الیاف و پنبه‌دانه در صنایع مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه در صنعت نساجی برای تولید نخ و پارچه، برای مصرف دام و انسان و برای روغن‌کشی کاربرد دارد.
بهرام باغبان، عضو کمیته ایمنی زیستی کشور به خبرگزاری ایسنا می‌گوید: «طبق آمارهای دولتی موجود، ایران پتانسیل بالقوه‌ای برای تولید ۵۰۰ هزار هکتار پنبه دارد که امکان گسترش تا نزدیک به یک میلیون هکتار را داراست؛ از طرفی ایران به عنوان یکی از واردکنندگان نخ و پارچه می‌تواند با تولید پنبه تراریخته در داخل کشور مانع خروج ارز از کشور شده و از این طریق اشتغال را رونق دهد.»
آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که اکنون چهار استان خراسان‌رضوی، فارس، گلستان و خراسان‌جنوبی در مجموع ۷۷.۴۴ درصد سطح کشت و ۷۷.۸ درصد تولید محصول پنبه کشور را در اختیار دارند.
ابراهیم هزارجیبی، مجری طرح پنبه وزارت جهاد کشاورزی گلستان در گفت‌وگو با صدا و سیمای جمهوری اسلامی در بهمن‌ماه ۹۸ گفت: «در پنج دهه اخیر سه دوره در تولید پنبه داشتیم، دوره‌ای با سابقه بسیار درخشان، پس از آن دوره‌ای که تولید پنبه در کشور تقریباً رها شد و دولت‌ها توجهی نکردند و دوره سوم که توجه‌ها آغاز شد تا حدی که امسال تولید پنبه دوباره روند افزایشی داشته است. در دهه ۱۳۵۰ تولید خیلی خوبی داشتیم، اما در سال‌های بعد هم به تولید مناسبی رسیدیم مثلاً در سال ۱۳۷۵ میزان تولید از سال ۱۳۵۵ هم بیشتر بود. اما پس از آن کشت پنبه روند نزولی گرفت.»
هزارجیبی در این گفت‌وگو، نبود رقابت در محصول بازار پنبه در مقابل کشت برنج، سبزی و صیفی‌کاری و نیز بالا رفتن هزینه‌های کارگری را از جمله دلایل کاهش کشت پنبه در استان دانسته است.
آنه محمد بیات، روزنامه‌نگار اهل استان گلستان که بیشتر در حوزه کارگری و کشاورزی قلم می‌زند می‌گوید: «من خودم هم یکی از پنبه‌کاران بودم که از سال ۸۴ کاشت پنبه را کنار گذاشتم و به زراعت گندم روی آوردم به این دلیل که اولا قیمت پنبه به شدت افت کرد و دستمزد کارگر افزایش پیدا کرد و بعد امکانات ما هم به‌روز نبود یعنی دستگاه‌های پنبه‌ریسی و پنبه‌زنی در ایران نداشتیم و به این طریق عملا راه برای واردات باز شد و بیشتر از کشور ترکمنستان پنبه وارد کشور می‌شد شاید باور نکنید اما ما قبلا با درآمد حاصل از پنبه زندگی مرفهی برای خود داشتیم و گندم و جو به عنوان محصول دوم ما بود، چرا که هم قیمت‌ها مناسب بود هم این که بازار کار بسیار خوب بود، مثلا صرفا پنبه نبود، از پنبه می‌توان روغن گرفت، از تفاله‌اش در دامداری‌ها استفاده کرد اما امروزه با افزایش قیمت کودها و عدم حمایت کافی از پنبه‌کاران دیگر کمتر کسی به کاشت پنبه روی می‌آورد، هرچند درحال حاضر کاشت پنبه در حال افزایش است.»
کارشناسان دلایل کاهش تولید پنبه در استان گلستان را دشواری زراعت و بازده اقتصادی را از مهم‌ترین عوامل کاهش کشت پنبه عنوان می‌کنند. بدون شک، افزایش دستمزد کارگران، کمبود نیروی کار متخصص در زمین‌های زراعی پنبه، کمبود آب، سیاست‌های نادرست و بالا بودن هزینه تولید نیز از عواملی بود که زمین‌دار را ترغیب به کشت محصولات جایگزینی چون شالی، گندم و جو کرده است.
یکی از کارمندان اداره جهاد کشاورزی شهرستان گنبدکاووس که نخواست هویتش مشخص شود گفت: «کشاورزان گلستانی امسال بیش از ۲۱ هزار هکتار پنبه کشت کردند که پنج هزار و ۱۱۰ هکتار آن تنها در گنبدکاووس است که این مقدار نسبت به سال‌های قبل نشان می‌دهد که کشت پنبه در استان مجددا در حال احیا است اما متاسفانه باید بگویم که دلالان با خرید نقدی و زیر قیمت از پنبه‌کاری که به پول نقد نیاز دارد تلاش می‌کنند تا با فروش دست کم دو برابر آن، از این وضعیت سود ببرند.»
از عمده دلایلی که سبب کاهش سطح زیرکشت پنبه در منطقه ترکمن‌صحرا شده مربوط به مقطعی از زمان در دهه ۶۰ است که در آن دولت با ارائه طرح محوری گندم در جایگاه وسیع‌تر اقدام به استخدام نیروهایی تحت عنوان «مروجین طرح محوری گندم» کرد.
حکومت در آن برهه زمانی که به تازگی جنگ بین ایران و عراق به اتمام رسیده بود، به خودکفایی گندم روی آورد و به همین دلیل، بیشتر مزارع پنبه تبدیل به مزارع گندم شدند.
از دلایل مهم روی آوردن پنبه‌کاران به گندم در آن برهه زمانی یکی حمایت دولتی بود و دیگری پر زحمت بودن کاشت آن، چراکه بعضا تا ۹ ماه کشاورز زمان خود را برای برداشت محصول پنبه صرف می‌کرد.
حسین دازداری هم یکی از پنبه‌کاران این استان است، این پنبه‌کار گلستانی می‌گوید: «در سال‌های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی کاشت پنبه سود خالص بود و کارخانه‌جات زیادی در منطقه وجود داشت و نوعی اشتغال‌زایی و منبع درآمد بسیاری از ساکنان بومی نیز بود، اما طی سال‌های گذشته و خصوصا یک دهه اخیر به خاطر مقرون به صرفه نبودن و هزینه‌های بالا، دیگر کمتر کسی برای کاشت پنبه تمایل نشان می‌دهد با گرانی‌های اخیر و وجود تحریم‌های اقتصادی و افزایش قیمت دلار، قیمت لوازم و قطعات کشاورزی نیز افزایش پیدا کرد و دیگر همانند سال‌های قبل آن طور که تصور می‌شود کشت و زرع پنبه مقرون به صرفه نیست چرا که ما برای هر هکتار پنبه ۱۰ میلیون تومان هزینه می‌کنیم و برای سود باید هر کیلو پنبه را به قیمت بالای ۱۰ هزارتومان به فروش برسانیم ولی متاسفانه این رقم کمتر از ۹ هزار تومان است و با این پول هزینه کارگر نیز به سختی تامین می‌شود چه رسد به هزینه‌های جانبی آن. قیمت جهانی پنبه صادراتی پاک شده هر کیلو ۱.۵۴ دلار است در حالی که الان قیمت دلار بالای ۳۰ هزار تومان است و پنبه ما به نوعی رایگان در اختیار دلال قرار می‌گیرد.»
به اعتقاد کارشناسان، نبود ماشین‌آلات کافی و خرید تضمینی هم یکی از دلایل کاهش کشت پنبه است چرا که در دهه‌های گذشته صنایع ریسندگی بافندگی و دوزندگی کشور خصوصا صنایع نساجی مستهلک شد و نیاز جامعه به پوشاک نیز از طریق کشورهایی چون چین و بنگلادش با قیمت‌های بسیار نازل‌تر تامین شد.
مجموع این دلایل در تعطیلی بازار کار پنبه دخیل بود که یکی از پیامدهای مهم این مساله بیکار شدن شمار زیادی از شهروندان بود که در این عرصه مشغول به کار بودند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
ابراهیم آق، مهندس کشاورزی است که سال‌هاست در زمینه پنبه در منطقه ترکمن‌صحرا فعالیت می‌کند، آقای آق با بیان این که تعداد کارخانه‌هایی که در دهه‌های قبل فعال بودند حدود ۲۴ کارخانه در سطح استان بود می‌گوید: «الان تعداد کارخانه‌ها به هشت کارخانه کاهش پیدا کرده که آن هم به صورت تمام وقت نیست، چرا که در گذشته کارخانه‌ها دوازده ماه سال را کار می‌کردند اما حالا این رقم به دوماه کاهش پیدا کرده به دلیل این که سطح زیرکشت پایین آمده است. یکی از مسائل دیگری که در کشت پنبه تاثیرگذار است، رقبای کشت پنبه بودند که می‌شود به عنوان مثال به شالی اشاره کرد که هزینه کاشت خیلی پایین‌تری نسبت به پنبه دارد، این‌ها همگی باعث شد تا کشت پنبه به مرور کاهش پیدا کند چرا که وقتی کشاورز می‌تواند با هزینه ۱۰ تا ۱۵ میلیونی سود ۸۰ میلیون تومانی کسب کند، دیگر تمایلی برای سرمایه‌گذاری در پنبه ندارد چرا که هزینه‌های کشت آن بسیار بالاتر از سایر محصولات است.»
نکته مهم دیگر مساله آب در زراعت پنبه است چرا که در دهه‌های گذشته در اغلب مناطق ترکمن‌صحرا به سبب وجود جویبار‌ها و رودها در بیشتر زمین‌های منطقه کشاورزان تمایل به کشت پنبه داشتند، اما متاسفانه این زمین‌ها بعد از احداث سدها با مشکل جدی آب مواجه شدند و کمبود آب موجب شد تا این زمین‌ها از حالت کشت تک‌محصول پنبه به کشت گندم گرایش پیدا کند.
منابع آبی ترکمن‌صحرا از سه رود بزرگی چون رود گرگان، اترک و قره‌سو تامین می‌شود. این رودها موجب باروری بیشتر و حاصل‌خیزی خاک می‌شوند، اما امروزه با احداث سدهای غیرمهندسی در اطراف این رودخانه تغییرات اکوسیستمی گریبانگیر این منطقه شده است.
این مناطق بعد از احداث سدها شاهد خشک‌سالی‌های فصلی نیز بوده است، به طوری که در فصلی از سال، رود اترک به صورت کامل خشک می‌شود که از جمله دلایل اصلی آن ندادن حقابه طبیعت است.
جلوگیری از حقابه طبیعی زمین‌ها جدا از مشکلات زیست محیطی، مشکلات اقتصادی را نیز در این منطقه رقم زده است، چرا که با احداث سدها زمین‌هایی که به صورت طبیعی آبیاری می‌شدند و به محلی مناسب برای کشت پنبه و کشاوزری تبدیل شده بودند، اندک‌اندک تبدیل به بیابانی بی‌آب و علف شدند.
به طور کلی باید گفت که احداث سدهای غیرمهندسی، خشک‌سالی، از بین رفتن پوشش گیاهی گز و نیزارها و درخت‌های قدیمی منطقه و فرسایش شدید خاک، از معضلات قابل ملاحظه‌ای است که در کاهش زیرکشت پنبه در استان گلستان تاثیر به‌سزایی دارد که نیازمند مدیریت و ورود نهادهای دولتی در این زمینه است تا کشور هم در عرصه صنعت پیشرفت کند و هم از این طریق با اشتغال‌زایی صورت گرفته و استفاده از کارشناسان بومی، به رشد اقتصادی منطقه و سیاست مبارزه با بیکاری سامان دهد.
