مشاور وزیر بهداشت در امور مامایی، نسبت به کاهش نرخ باروری در ایران هشدار داد. بانک جهانی نیز در آخرین آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۹ که مربوط به چشم‌انداز جمعیت جهان است، نرخ باروری در ایران را ۲.۱ درصد اعلام کرده است  که ۰.۵۶ درصد نسبت به سال گذشته کاهش داشته است. این معدل در سال ۲۰۱۸ نیز با کاهش روبه‌رو بوده است.  

روند کاهش باروری، منجر به کاهش نیروی کار جوان  و حرکت جامعه به سمت سالمندی می‌شود و از جمله مواردی است که شهلا خسروی مشاور وزیر بهداشت آن را مسئله مورد دغدغه رهبر جمهوری اسلامی ایران عنوان کرده است.

علی خامنه‌ای طی سال‌های گذشته همواره سیاست ترغیبی برای افزایش جمعیت در پیش گرفته است و این در حالی است که بازار سقط جنین در ایران گرم بوده است و به گفته محمدمهدی آخوندی، رئیس انجمن جنین‌شناسی، سالانه حدود ۷۰۰ هزار سقط جنین در ایران انجام می‌شود. 

علی خامنه‌ای طی سال‌های گذشته با ترغیب به فرزندآوری جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در سال‌های گذشته، سیاست‌هایی را ابلاغ کرده است. هرچند بسیاری نقش وزارت بهداشت را در پیشبرد این سیاست‌ها همواره کُند ارزیابی کرده‌اند، اما  نمی‌توان بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ایران را، به‌خصوص در دو سال گذشته، از نظر دور داشت.  روی دیگر فرزندآوری، وجود حس امنیت از سوی خانواده‌ها در خصوص وضعیت اجتماعی، فرهنگی، و از همه مهمتر اقتصادی است. 

آقای خامنه‌ای درفروردین ماه سال ۹۸ در دیدار با جمعی از زوج‌های جوان، با اشاره به مسئله جمعیت در کشورهای مختلف و ایران، با ذکر این نکته که «افزایش فرزند باید به صورت یک فرهنگ دربیاید»، گفت: «در بعضی از کشورهای غربی، مثلا در آمریکا، خانواده‌ای پانزده تا بچه دارند، بیست تا بچه دارند و از این قبیل،  تشویق (هم) می‌شوند و هیچ کس مذمتشان نمی‌کند. اما نوبت به کشور ما که می‌رسد، این طرف قضیه تشویق می‌شود، (یعنی) کم‌فرزندی و مانند این‌ها. بنابراین این هم یک نکته است که ان‌شاءالله باید مورد توجه باشد.» این سخنان رهبر جمهوری اسلامی ایران واکنش‌های متفاوتی در پی داشت. اگر چه رهبر نظام خواستارافزایش جمعیت است، اما واقعیت، حاکی از تمایل نداشتن مردم به این مقوله است.

مشاور وزیر بهداشت در امور مامایی نیز عنوان می‌کند که جمعیت ایران در حال پیر شدن است؛ به شکلی که سیر پیر شدن در ایران نسبت به دنیا خیلی سریع‌تر بوده است و درحالی که در حدود ۶۰ سال گذشته جمعیت دنیا ۵ سال پیرتر شده، جمعیت ایران ۱۰ سال پیرتر شده است.

کیانوش جهانپور، سخنگوی وزارت بهداشت، نیز روز سه‌شنبه در توییتی با اشاره به پیرشدن جمعیت کشور، نوشت: «هشدار، با کاهش ۱۷۰ هزار‌نفری تولد، نرخ رشد جمعیت به زیر یک درصد سقوط کرده و متاسفانه ساختار جمعیتی به هم خورده و سالانه در حال پیرشدن هستیم؛ به‌طوری‌که در ۲۰ سال آینده از پیرترین کشورها محسوب شده و در ۳۰ سال آینده پیرترین کشور جهان خواهیم بود.» اما واکنش کاربران به این توییت بیشتر حول  نبودن امید به زندگی  و آینده در ایران برای ازدواج و بچه‌‌دار شدن بوده است.

در عین این که به نظر می‌رسد نگرانی در خصوص کاهش نرخ باروری در ایران به مرز هشدار رسیده است و تلاش برای ترغیب فرزندآوری بیشتر خواهد شد، اما رئیس انجمن جنین‌شناسی، از افزایش «سقط‌جنین مخفی و زیرزمینی» در ایران خبر می‌دهد و می‌گوید که «هر روز هزار جنین در ایران کشته می‌شوند که تنها حدود ده مورد آن قانونی است.» 

این در حالی است که هزینه‌های بالای درمانی برای افراد نابارور نیز قابل توجه است و آن مورد را نیز نباید از نظر دور داشت.  «پرستو» به «ایندیپندنت فارسی» می‌گوید که ۱۰ سال پیش برای بچه‌دار شدن هزینه هربار «آی وی اف» را ۵ میلیون تومان پرداخت کرده است که به گفته خودش معادل هزینه یک دستگاه خودرو پراید است، اما در نهایت نتیجه نگرفته و فرزندخواندگی را انتخاب کرده است.

«مینا» اما پس از ۵ سال ناباروری، با انجام «آی وی اف» صاحب دوقلو می‌شود که به گفته او، یکی از بچه‌ها دچار اوتیسم  و «عقب‌افتادگی» شده است، زیرا به یکی از نوزادان هنگام تولد در بیمارستان اکسیژن کافی نرسیده است و مغز نوزاد دچار آسیب‌دیدگی شدید شده است، ولی نوزاد دیگر تیزهوش است و امسال در مدرسه تیزهوشان مشغول به تحصیل شده است.

سقط جنین در سایه قانون یا بی قانونی

مخالفت با سقط جنین در ایران هم ریشه در شرع و باورهای فقهی ریشه دارد و هم سخت‌گیری‌های شدیدی توسط دستگاه‌های ذی‌ربط نسبت به آن اعمال می‌شود. با این حال، بر اساس آمارهای رسمی سقط جنین در ایران در حال افزایش است. 

سقط جنین د‌‌ر قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شد‌‌ه است. به این معنا که  قانونگذار این عمل را جرم انگاشته و برای آن مجازات د‌‌ر نظر گرفته است. این در حالی است که د‌‌ر قانون هیچ تعریف و توضیحی در پیوند با جزئیات مرتبط با سقط جنین وجود‌‌ ند‌‌ارد‌‌.

مهرانگیز کار، وکیل دادگستری، فعال حقوق بشر و حقوق زنان، نیز با اشاره به این که «این حق البته به صورت قانونی، از پدر و مادر سلب شده است»، به ایندیپندنت فارسی می‌گوید: «ولی تحت شرایط خاص، در صورتی که جان مادر در خطر باشد و کمیسیون پزشکی خاصی این خطر را تایید کند، سقط جنین به صورت قانونی انجام می‌پذیرد.»

او در مورد حقوق زنان در بحث سقط جنین غیرقانونی نیز معتقد است: «به علت سلب حق مطلق سقط جنین از مادر، جان مادرانی که  به اجبار تن به انجام سقط جنین به صورت غیرقانونی و زیرزمینی می‌دهند، به خطر می‌افتد. سقط جنین زیرزمینی و غیرقانونی بهداشتی نیست و در موارد بسیاری به صدمات بدنی یا مرگ مادر منجر می‌شود و عفونت ناشی از سقط جنین غیر بهداشتی، مادر را از پا در می‌آورد.» این گفته، در تایید گفته‌های پرستاران و پزشکانی است که معتقدند سقط جنین غیرقانونی برای زنان خطرآفرین است و معتقد به قانونی کردن آن در ایران هستند.

 خانم کار در رابطه با «زنانی که از رابطه آزاد و خارج از زناشویی باردار می‌شوند»، نیز می‌گوید: «ترجیح می‌دهند بچه‌ای را که در فرهنگ و قوانین ایران عنوان «حرامزاده» به او داده‌اند و مادرش را قضاوت می‌کنند و او را بی‌اخلاق و هرزه می‌دانند، به دنیا نیاورند. سقط جنین یواشکی که این زنان با پرداخت پول هنگفت به آن اقدام می‌کنند، در مواردی به مرگ مادر می‌انجامد.»

وی همچنین می‌گوید: «در قانون مجازات اسلامی سقط جنین بدون مجوز قانونی توسط کمیسیون پزشکی جرم شناخته شده و مادر  و پزشک و افرادی که به مادر کمک کرده‌اند و انواع دارو و ادویه در اختیارش گذاشته‌اند، مجرم محسوب (می‌شوند) و متناسب با این که جنین چند ماهه بوده و مونث بوده یا مذکر، مجرم یا مجرمان محکوم به پرداخت «دیه» می‌شوند.»

سازمان پزشکی قانونی می‌گوید:«تنها خدمتی که در سازمان بدون نامه مرجع قضایی ارائه می‌شود، صدور مجوز «سقط‌ درمانی» است». 

در تارنمای سازمان پزشکی قانونی به صراحت آمده است: «‌مجوز سقط‌‌درمانی بر اساس آنچه در قانون مورد تأکید قرار گرفته، تنها در صورت داشتن شرایط خاص برای مادر باردار صادر می‌شود که مهمترین آن سن بارداری کمتر از ۱۹ هفته است. به بیان دیگر اگر سن بارداری از ۱۹ هفته گذشته باشد به دلیل ولوج روح در جنین، امکان صدور مجوز سقط به هیج وجه وجود نخواهد داشت.»

این اطلاعیه همچنین توضیح می‌دهد که «علاوه بر سن بارداری، باید وجود ناهنجاری در جنین که بعد از تولد موجب حرج مادر شود و یا بیماری مادر به نحوی که ادامه بارداری برای او خطر جانی به همراه داشته باشد، توسط سه پزشک متخصص به تأیید برسد تا پزشکی قانونی نسبت به صدور مجوز اقدام کند. بنابراین، این تصور که تمام ناهنجاری‌های موجود در جنین و یا هر بیماری مادر به صدور مجوز سقط می‌انجامد، تصوری کاملا نادرست است؛ زیرا تنها «ناهنجاری‌های جنینی که موجب حرج مادر شود و یا بیماری‌هایی که در صورت ادامه بارداری برای مادر خطر جانی به همراه داشته باشد به صدور مجوز منجر خواهد شد.»

یک پرستار مشغول در یکی از بیمارستان‌های تهران، در مورد سقط جنین در شرایطی که جان مادر درخطر باشد، به ایندیپندنت فارسی می‌گوید: «چنانچه مشکلی در خلال دوران بارداری پیش بیاید، در واقع در موارد پزشکی، خود دکتر معالج سقط جنین را انجام می‌دهد. به لحاظ قانونی نیز در زمان بارداری اگر در آزمایش‌های غربالگری زنی که باردار است، بیماری‌ یا بیماری‌های ژنتیکی مشاهده شود، می‌تواند پایان حاملگی داشته باشد.»

این پرستارهمچنین با اشاره به مواردی که پدر و مادر به سقط جنین رضایت نمی‌دهند، می‌گوید: «مواردی هم هست که جنین مشکل دارد، ولی پدر و مادر اجازه ختم حاملگی را به پزشکان نمی‌دهند؛ در عین این که می‌دانند که  بچه آنها با مشکل به دنیا خواهد آمد.»

طبابت سنتی یا خانگی نیز راهی است که برخی از زنان برای سقط جنین در پیش می‌گیرند تا بتوانند بدون دردسر و مراجعه به مراکز پزشکی یا بیمارستان‌ها، به آن اقدام کنند. چنانچه این پرستار نیز به ایندیپندنت فارسی می‌گوید: «بیشتر خانم‌ها یک سری دارو یا گیاهان دارویی می‌خورند که خیلی وقت‌ها موثر نیست و خودش باعث صدمه به جنین می‌شود.» 

این پرستار همچنین توضیح می‌دهد که معمولا ماما یا کمک ماما سقط جنین را انجام می‌دهد و به صورت  تجربی نیز این کار را انجام می‌دهند و احتمال دارد که در پی آن، مراجعان دچار عفونت شدید شوند. 

«شیدا» که بیش از ۳۰ سال در ایران ماما بوده است و در یک مرکزدرمانی خصوصی در مرکز شهر تهران کار می‌کند، در خصوص سقط‌های غیرقانونی و مراجعان آن به ایندیپندنت فارسی می‌گوید: «بیشتر مراجعان را دختران جوان تشکیل می‌دهند. به دلیل این که همیشه ترس از برملا شدن واقعیت هست، معمولا خود را زنانی معرفی می‌کنند که به تازگی ازدواج کرده‌اند.»

این مامای باسابقه، با بیان این نکته که دختران دانش‌آموز هم در بین مراجعان این مرکز هستند، می‌گوید:«به موردی برخورده‌ام که برای سقط جنین دیر شده بود و حاضر بود هر رقمی پرداخت کند تا از شر جنین خلاص شود.»

«ماندانا» که زن جوانی است، زیاد به پزشک خود برای سقط جنین مراجعه می‌کند. دو فرزند دارد و تاکنون ۵ بارسقط جنین انجام داده است. ماندانا به ایندیپندنت فارسی می‌گوید که قیمت سقط جنین در این مطب ۲ میلیون تومان است و در دو ماهگی یا سه ماهگی، باخوردن سه عدد قرص، جنین سقط می‌شود. به نظر می‌رسد که فضای ترسناک و دیوارهای کثیف خانه‌های امن برای سقط جنین‌های مخفی، جای خود را به مطب‌ها و کلینک‌های تمیز با اتاق‌های آفتابگیر داده است.   

ظاهرا در سایر شهرها و شهرستان‌ها قیمت سقط جنین تا ۳ میلیون تومان هم می‌رسد. ولی همچنان غیرقانونی و دور از چشم قانون. 

اما در تماس ایندیپندنت فارسی با شخصی که برای قرص سقط جنین تبلیغ می‌کند، معلوم می‌شود که با هزینه کمتر هم این کار شدنی است: «قرص سایتوتک آمریکایی هر ورق ۱۰ تایی ۲۰۰ میلی گرم ۴۰۰ هزار تومان.» هر چند فروشنده کیفیت قرص را تضمین می‌کند، ولی نتیجه را زمان معلوم می‌کند. 

بر اساس مقررات «سقط‌ ‌درمانی» مصوب سال ۱۳۷۴، «سقط‌درمانی با تشخیص قطعی سه پزشک متخصص و تایید پزشکی قانونی مبنی بر بیماری جنین که به علت عقب‌افتادگی یا ناقص‌الخلقه بودن موجب حرج مادر است و یا بیماری مادر که با تهدید جانی مادر توأم باشد، قبل از ولوج روح (چهار ماه) با رضایت زن مجاز می‌باشد و مجازات و مسؤولیتی متوجه پزشک مباشر نخواهد بود.»

بر طبق قوانین ایران، سقط جنین از همان مراحل اولیه استقرار نطفه، قابل مجازات است و ضوابط آن د‌‌ر مواد‌‌ ۴۸۷ تا ۴۹۳ قانون مجازات اسلامی و همچنین د‌‌ر مواد‌‌ ۶۲۳ و ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شد‌‌ه است.