در حالی‌ که بارندگی‌های پراکنده طی ساعات گذشته شاخص‌های آلایندگی هوا را در تعدادی از شهرهای ایران موقتا کاهش داده و تهران امروز ۱۸ آذر، هوای نسبتا قابل‌تحمل‌تری دارد، هشدارهای نگران‌کننده درباره پیامدهای بلندمدت آلودگی هوا بر سلامتی عمومی شدت گرفته است.

متخصصان هشدار می‌دهند با قطع بارش‌ها در روزهای آتی، هوای کلان‌شهر‌ها در ایران بار دیگر به شرایط «فوق‌العاده ناسالم» بازخواهد گشت؛ وضعیتی که به‌ گفته کارشناسان، اکنون نظام سلامت را در معرض بحران‌های پیچیده قرار داده است.

سخنان تازه حسن حسن‌نتاج، عضو کمیسیون بهداشت مجلس، که گفت افزایش بروز سرطان‌های مرتبط با آلودگی هوا در کلان‌شهرها «به سطحی نگران‌کننده‌» رسیده و گزارش‌های محرمانه وزارت بهداشت دراین‌باره را «هولناک» خوانده، بر شدت نگرانی‌ها افزوده است.

این پزشک و نماینده بابل در مجلس شورای اسلامی، تاکید کرد که قانون هوای پاک عملا به قانونی «تزیینی» تبدیل شده و به دلیل بی‌تفاوتی و مسئولیت‌نا‌پذیری دستگاه‌های متعدد، تاکنون اجرایی نشده و سلامتی مردم را به‌طور جدی به خطر انداخته است. او با اشاره به ضعف عملکرد دبیرخانه قانون هوای پاک، اذعان کرد: «برای کنترل آلودگی جلساتی برگزار شد، اما خروجی ملموسی نداشتیم. وضعیت فعلی نتیجه ضعف مشترک دولت و مجلس است.»

او همچنین گفت که برخی دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی برای اجرای قانون هوای پاک، حتی بودجه‌های پیش‌بینی‌شده را هم دریافت کردند، اما آن را در محل‌های دیگری خرج کردند.

ابعاد بحران زمانی روشن‌تر می‌شود که آمارهای رسمی وزارت بهداشت هم در کنار این هشدار قرار می‌گیرد. علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت و درمان، اعلام کرد که از یکم تا هشتم آذر امسال، بیش از ۱۷۰ هزار نفر به دلیل بیماری‌های قلبی و تنفسی ناشی از آلودگی هوا به اورژانس‌ها مراجعه کرده‌اند که افزایشی ۲۰ تا ۲۵ درصدی در یک هفته را نشان می‌دهد.

او همچنین خسارت سالانه آلودگی هوا در حوزه سلامتی را ۱۷ میلیارد دلار و مرگ‌ومیر ناشی از آن را بیش از ۵۹ هزار نفر در سال براورد کرد که حتی در مقایسه با کشورهایی با جمعیت چند برابر ایران، هم بسیار بالا است.

هم‌افزایی مرگبار آلودگی هوا و سویه جدید آنفلوانزا

در کنار بحران مزمن آلودگی هوا، موج گسترده آنفلوانزای سویه اچ۳ان۲ (H3N2) هم ایران را در وضعیت ویژه قرار داده است. به گفته رئیسی، این ویروس  بسیار مسری است و بیشتر مبتلایان در گروه سنی ۵ تا ۱۴ سال قرار دارند. وزارت بهداشت از والدین خواسته است در صورت مشاهده علائم، از فرستادن کودکان به مدرسه خودداری کنند.

در همین حال، قباد مرادی، رئیس مرکز بیماری‌های واگیردار وزارت بهداشت، هم توضیح داد که آلودگی هوا با ایجاد التهاب و تضعیف عملکرد ریه‌ها، بدن را «به‌شدت مستعد» ابتلا به آنفلوانزا می‌کند. سال گذشته، بین ۲۸ تا ۳۱ هزار نفر در ایران بر اثر آنفلوانزا جان باختند؛ آماری که امسال به دلیل هم‌زمانی با آلودگی شدید هوا در ایران، می‌تواند به‌میزان چشمگیری افزایش یابد.

در میان نگرانی‌ها از انتشار سویه جدید و اثر آن بر کودکان، استان‌های یزد، هرمزگان، فارس، گلستان، آذربایجان غربی، اصفهان، ایلام، لرستان، قم، مازندران، کهگیلویه‌ و‌ بویراحمد و کرمانشاه مدارس را تا پایان هفته غیرحضوری کرده‌اند. در تهران نیز مهد کودک‌ها و پیش‌دبستانی‌ها تعطیل شده‌اند. مقام‌های استان‌ها دلیل این تصمیم را «ترکیب خطرناک آلودگی و موج آنفلوانزا» اعلام کردند.

اگرچه بارندگی شاخص‌های آلودگی را در برخی مناطق ایران کاهش داده، کارشناسان می‌گویند این وضعیت «چندروزه» است و با قطع بارش‌ها، تهران و بسیاری از استان‌ها دوباره وارد شرایط «قرمز» و «بنفش» خواهند شد.

گزارش‌های یک هفته قبل نشان می‌داد تنها در تهران، ۳۵۷ نفر طی هفت روز بر اثر آلودگی هوا جان باختند و شاخص ذرات معلق به ۱۵۹ واحد رسید؛ اعدادی که در صورت بازگشت شرایط پایدار جوی، دوباره تکرار خواهند شد.

ریشه بحران

تحلیل داده‌های رسمی و میدانی نشان می‌دهد استفاده از سوخت‌های بسیار آلاینده مانند مازوت در نیروگاه‌ها، بنزین غیراستاندارد و ناوگان فرسوده و همچنین اولویت‌های حکمرانی، سه دلیل عمده و ریشه‌های اصلی بحران آلودگی هوا در ایران محسوب می‌شوند.

به‌ طور مثال، نمونه‌برداری از هوای نیروگاه‌های اطراف تهران نشان می‌دهد که میزان گوگرد مازوت نیروگاه رجایی ۵۹۲ برابر حد مجاز است. میزان سولفور گازوئیل نیروگاه‌های ری، پرند و کرج هم ۱۳۵ برابر استاندارد گزارش شده است. به گفته کارشناسان، این سوخت‌ها عملا با مازوت خام تفاوت زیادی ندارند و حجم عظیمی از ذرات معلق سمی تولید می‌کنند.

برای تولید بنزین در ایران هنوز استاندارد یورو۴ رعایت نمی‌شود و با عبور مصرف از ۸۵ میلیون لیتر در روز، وزارت نفت حتی همان استاندارد ناقص را هم تامین نمی‌کند. در کنار آن، ۹ میلیون خودرو فرسوده همچنان در خیابان‌های ایران تردد می‌کنند.

کارشناسان محیط‌زیست سال‌ها است هشدار می‌دهند که بحران آلودگی هوا نتیجه سال‌ها اولویت‌ دادن به برنامه‌های موشکی، هسته‌ای و منطقه‌ای به جای نوسازی زیرساخت‌های انرژی، حمل‌ونقل و پالایشگاه‌ها است. به گفته اسماعیل کهرم، مشاور پیشین رئیس سازمان حفاظت‌ از محیط‌زیست، «با هزینه ساخت تنها ۱۰ موشک می‌توان همه مازوت‌ها را استاندارد کرد.» قوه قضاییه جمهوری اسلامی هفته گذشته، به دلیل بیان همین جمله، علیه کهرم اعلام جرم کرد.

ترکیب افزایش سرطان‌ها، موج آنفلوانزا، فرسودگی زیرساخت‌های انرژی و اجرا نشدن قانون هوای پاک، تصویری تیره‌ از بحران دوباره در آینده نزدیک را برای مردم ایران ترسیم می‌کند؛ بحرانی که هر بارندگی کوتاه، آن را اندکی پنهان می‌کند، اما با هر بار بازگشت شرایط جوی پایدار، میلیون‌ها نفر را در ایران دوباره با هوای سمی، بیماری‌های تنفسی، تهدید دائمی سلامت و خطر مرگ روبرو می‌کند.