وضعیت بحرانی فُک خزری، تنها پستاندار دریایی بومی دریای خزر، بار دیگر در کانون توجه کارشناسان محیط‌زیست قرار گرفته، زیرا گزارش‌های اخیر از مرگ هزاران فک در سواحل شمالی خزر، به‌ویژه در روسیه و قزاقستان، نگرانی‌ها درباره آینده و انقراض این گونه را به اوج رسانده است.
فک خزری نه‌تنها بخشی از میراث طبیعی کشورهای حاشیه دریای مازندران است، بلکه در حفظ تعادل زنجیره غذایی این پهنه آبی هم نقشی کلیدی ایفا می‌کند. با این حال اکنون تغییرات اقلیمی، استخراج نفت، بیماری‌های واگیردار، کاهش منابع غذایی و سال‌ها شکار بی‌رویه این گونه را در آستانه انقراض کامل قرار داده است.
بررسی‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران نشان می‌دهد دلیل عمده مشاهده لاشه فک‌ها در سواحل مازندران و گیلان، وضعیت آن‌ها در شمال دریای خزر است. شهرام فداکار، مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌ها و سواحل دریای این سازمان، تاکید می‌کند که اغلب فک‌های تلف‌شده دست‌کم یکی دو هفته قبل در آب‌های روسیه یا قزاقستان جان باخته‌اند و سپس با جریان آب به سواحل ایران رسیده‌اند. تنها از ابتدای فروردین ۱۴۰۴ تاکنون، مرگ ۵۴ فک در سواحل ایران گزارش شده که ۷۰ درصد آن‌ها در مازندران و بیش از ۲۰ درصد در گیلان بوده است.
این کارشناس می‌گوید شرایط لاشه‌ها به‌گونه‌ای است که امکان نمونه‌برداری دقیق و تعیین علت مرگ وجود ندارد. در عین حال، در بیشتر موارد، از دخالت مستقیم انسان‌ها مانند صید یا برخورد با قایق نشانه‌ای دیده نشده است. آنچه فرضیه‌هایی همچون شیوع بیماری‌های ویروسی، تغییرات اقلیمی و حتی انتشار گازهای اعماق زمین از بستر دریا را به‌عنوان عوامل احتمالی مرگ‌ومیر گسترده، تقویت می‌کند.
یکی از بزرگ‌ترین ضربات به جمعیت فک خزری نابودی ذخایر ماهی کیلکا به‌عنوان غذای اصلی این گونه است. کاهش شدید این منبع غذایی که صید بی‌رویه در ایران و سایر کشورهای حاشیه خزر هم تاثیر چشمگیری بر آن دارد، باعث تضعیف سیستم ایمنی فک‌ها شده و آن‌ها را در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر کرده است.
از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی موجب کاهش سطح آب خزر و تشکیل نشدن لایه‌های یخ در شمال این دریا شده است؛ شرایطی که در زادآوری و بقای نوزاد فک‌ها نقش حیاتی دارد. فداکار توضیح داد که نبود یخ‌ها نه‌تنها استتار طبیعی نوزادان را از بین برده، بلکه نرخ باروری را کاهش داده و استرسی مضاعف بر این گونه تحمیل کرده است.
فروردین امسال جبار کوچک‌نژاد، نماینده رشت در مجلس شورای اسلامی، از تشدید آلودگی دریای خزر خبر داد و گفت این آلودگی به ممنوعیت شنا در خزر منجر شده است. او در شرایطی از بحران آلودگی دریای خزر سخن گفت که کارشناسان در سال‌های اخیر بارها در مورد ورود پساب‌های آلوده و افزایش سطح آلودگی میکروبی در این دریا هشدار داده‌اند.
پیش از آن نیز محمدرضا کاویان‌پور، رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، هم کاهش فزاینده تراز دریای خزر را تایید کرده و گفته بود که این دریاچه سالانه ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر کاهش تراز ثبت می‌کند و چیزی نمانده است که به پایین‌ترین میزان تراز دریای خزر طی ۵۰۰ سال اخیر برسیم.
نیاز فوری به اقدام منطقه‌ای و بین‌المللی
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
مقام‌های سازمان محیط زیست جمهوری اسلامی مدعی‌اند که طی سالیان اخیر برنامه‌های متعددی را برای حفاظت از این گونه در خطر انقراض اجرا کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به تدوین برنامه اقدام ملی حفاظت از فک خزری از سال ۱۴۰۳، ایجاد و تجهیز چهار تا پنج ایستگاه ساحلی برای پایش و نجات و آموزش صیادان محلی و تغییر نگرش آن‌ها درباره این گونه اشاره کرد.
با این حال، این تلاش‌ها بدون همکاری‌های منطقه‌ای کافی نیستند و در حالی که تلفات فک‌ها در ایران در حد ده‌ها مورد در سال است، در روسیه و قزاقستان این آمار به دو تا سه هزار فک در سال می‌رسد. این کشورها تا سال‌های اخیر حتی برای شکار فک مجوز رسمی نیز صادر می‌کردند، چرا که پوست این حیوان ارزش بالایی دارد.
اکنون سازمان حفاظت محیط زیست ایران در حال تهیه پیش‌نویسی برای برنامه اقدام منطقه‌ای است که قرار است در دبیرخانه کنوانسیون تهران مطرح شود. هدف این برنامه ایجاد وحدت رویه میان پنج کشور حاشیه خزر است تا با همکاری نهادهای بین‌المللی، راهکاری برای جلوگیری از نابودی فک خزری تدوین شود. مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌ها و سواحل دریای سازمان محیط‌زیست ایران هشدار می‌دهد که اگر این گونه از بین برود، نه‌تنها یک میراث طبیعی بی‌بدیل از دست خواهد رفت، بلکه کل اکوسیستم خزر دچار اختلال می‌شود.
فک خزری میلیون‌ها سال در دریای خزر زیسته، اما اکنون خطر انقراض آن بیش از هر زمان دیگری جدی است و ترکیب مرگ‌ومیرهای گسترده در شمال دریا، کاهش زادآوری، نابودی منابع غذایی و بی‌توجهی برخی کشورهای منطقه، این گونه را به نقطه بحرانی رسانده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که فرصت برای نجات این پستاندار دریایی محدود است و هر سال تاخیر می‌تواند به معنای نابودی کامل جمعیت آن باشد.
بحران فک خزری یادآور این واقعیت است که حفاظت از محیط زیست نمی‌تواند در داخل مرزهای یک کشور محصور بماند و اگر تمامی کشورهای ساحلی خزر به مسئولیت‌هایشان عمل نکنند، این گونه ارزشمند آرام‌آرام از صفحه حیات حذف خواهد شد. فک خزری نه‌تنها نماد زیست‌بوم خزر، بلکه بخشی از سرمایه طبیعی جهان است و حفظ آن آزمونی برای اراده جمعی کشورها در برابر بحران‌های زیست‌محیطی خواهد بود.
