تهران، شهری با پیشینه‌ای هزارساله، در لایه‌های پنهان و خاموشش حافظه‌ای عظیم از گذر قرون و اعصار را جای داده است. گورستان‌های این شهر، همچون ورق‌هایی پراکنده اما به‌هم‌پیوسته از کتاب تاریخ، حامل سرگذشت کسانی‌اند که روزگاری در شکل‌گیری فرهنگ، اندیشه و حیات اجتماعی این سرزمین سهم داشته‌اند؛ برخی نامدار و تاثیرگذار، با آرامگاهی شناخته‌شده و برخی دیگر خاموش و گمنام که نشانی از مزارشان بر جای نمانده است.
از گورستان‌های کهن ابن‌بابویه در جنوب پایتخت که یکی از کهن‌ترین و گسترده‌ترین قبرستان‌های تهران محسوب می‌شود تا آرامستان امامزاده عبدالله که به‌ویژه از دوران قاجار به بعد اهمیت یافت و با گسترش شهر تهران، به یکی از اصلی‌ترین گورستان‌های پایتخت تبدیل شد، هر یک روایتی مستقل و در عین حال متصل، از تاریخ و هویت این سرزمین ارائه می‌کنند.
این گزارش تلاشی است برای بازخوانی بخشی از حافظه پنهان شهر با نگاهی به گورستان‌های تاریخی تهران و مهمانان آرمیده در خاک آنها.
آرامستان ابن‌بابویه؛ موزه‌ای زنده در دل تاریخ تهران
در شهر ری، در جنوب پایتخت، گورستانی وسیع به نام ابن‌بابویه قرار دارد که تاریخ و فرهنگ ایران معاصر را در دل خود جای داده است. این گورستان یکی از کهن‌ترین و گسترده‌ترین قبرستان‌های تهران محسوب می‌شود.
نام این گورستان برگرفته از نام محمد بن بابویه، معروف به شیخ صدوق، از عالمان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. محل دفن او در دوران ناصرالدین‌شاه در این محل کشف شد و پس از آن برای مزار او بقعه‌ای ساختند، و به مرور زمان، آرامستان در اطراف آن گسترش یافت.
این آرامستان با مساحت حدود ۱۰ هکتار، در همسایگی برج طغرل واقع شده و در میانه شهر ری جای گرفته است. این مکان آرامگاه چهره‌هایی برجسته در عرصه سیاست، ادب و هنر بوده است، ازجمله غلامرضا تختی، علی‌اکبر دهخدا، محمدعلی فروغی و حسین بهزاد.
در دهه ۱۳۷۰، وزارت کشور دفن در ابن‌بابویه را ممنوع اعلام کرد و طرح احیای آن با هدف تبدیل به «باغ مشاهیر» ارائه شد. در این روند، حدود ۴۰۰ مقبره خانوادگی با معماری زیبا و نقوش اصیل، بدون اجازه صاحبانشان، از بین رفتند. اکنون تنها چند آرامگاه خانوادگی باقی مانده است که وضعیت مطلوبی ندارند.
آرامستان امامزاده عبدالله شهرری؛ باغی مقدس و تاریخی
در قلب شهر ری، گورستانی تاریخی و معنوی به نام آرامستان امامزاده عبدالله قرار دارد. این مکان هم محل دفن هزاران شهروند تهرانی و اهالی شهر ری است و هم مدفن بسیاری از بزرگان سیاست و ادب و هنر.
نام آرامستان برگرفته از بارگاه امامزاده عبدالله است که زیارتگاه او در این محل قرار دارد و سبب شده این گورستان در میان مردم قداست یابد. آرامستان امامزاده عبدالله به‌ویژه از دوران قاجار به بعد اهمیت یافت و با گسترش شهر تهران، به یکی از اصلی‌ترین گورستان‌های پایتخت بدل شد. در این مکان نیز مشاهیر زیادی به خاک سپرده شده‌اند. همچنین، آرامگاه برخی از خاندان‌های بزرگ تهرانی با سنگ‌قبرهایی فاخر و تزئینات هنری در این گورستان قرار دارد.
فضای امامزاده عبدالله آمیزه‌ای از قداست مذهبی و هویت فرهنگی ـ تاریخی است؛ باغی سرسبز با درختان کهنسال که در میان آنها سنگ‌قبرهایی با کتیبه‌ها و حجاری‌های زیبا قرار دارند و هر یک گوشه‌ای از تاریخ معاصر ایران را روایت می‌کند.
امامزاده شعیب؛ آرامگاهی کمتر شناخته‌شده در ری
در کنار شهرت امامزاده عبدالله، آرامگاه‌های دیگری نیز در شهرری وجود دارند که کمتر شناخته‌شده‌اند. یکی از این مکان‌ها امامزاده شعیب است. این آرامگاه در محدوده شهرری و در جوار کوه بی‌بی شهربانو قرار دارد و به روایت محلی‌ها، مدفن یکی از نوادگان امام حسن امام سوم شیعیان است.
بقعه امامزاده شعیب بنایی ساده دارد: یک گنبد و صحنی کوچک که در طول قرون بارها بازسازی و مرمت شده است. اطراف امامزاده نیز به‌مرور به آرامستانی کوچک بدل شده و اهالی منطقه متوفیان را در این مکان به خاک سپرده‌اند. برخی پژوهشگران تاریخ بر این باورند که این آرامستان محل دفن زکریای رازی دانشمند ایرانی است.
آرامستان ظهیرالدوله؛ باغ شعر و موسیقی
در شمال تهران، میان سایه‌های دربند و تجریش، گورستانی نه‌چندان پهناور اما آمیخته با تاریخ و ادب و هنر نهفته است: آرامستان ظهیرالدوله، که شاعرانه‌ترین صداهای ادبی و موسیقایی ایران در آن آرام گرفته‌اند، جایی است برای تامل دوباره درمورد پیوند فرهنگ، تاریخ و هنر.
از نخستین مدفونان می‌توان به ایرج میرزا در سال ۱۳۰۴ و درویش‌خان در سال ۱۳۰۵ اشاره کرد. سپس چهره‌هایی مانند محمدتقی بهار (ملک‌الشعرا)، رهی معیری، فروغ فرخزاد، قمرالملوک وزیری، روح‌الله خالقی، حسین یاحقی، داریوش رفیعی و بسیاری دیگر در این باغ شاعرانه آرام گرفته‌اند.
ظاهر و فضای آرامستان نیز کم از ساکنانش ندارد؛ باغی سرسبز با سنگ‌قبرهایی خوش‌تراش و گاه برجسته. ظهیرالدوله را به سبب اینکه محل دفن مشاهیر بسیاری است با گورستان پرلاشز پاریس مقایسه می‌کنند.
آرامستان ارامنه دولاب؛ گورستان ممنوعه تهران
در دل تهران، جایی میان بزرگراه شهید محلاتی و خیابان‌های فرعی اطرافش، باغی وسیع و خاموش نهفته است که در حافظه تاریخی شهر جایگاهی ویژه دارد: آرامستان ارامنه دولاب. این گورستان، که در میان مردم به «قبرستان دولاب» شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین آرامگاه‌های مسیحیان در ایران است؛ مکانی که در آن نه‌تنها ارامنه ایران، که اتباع کشورهای فرانسه، ایتالیا، روسیه و لهستان نیز آرمیده‌اند؛ کسانی که روزگاری در ایران زیستند، بخشی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی این سرزمین شدند و سرانجام در همین خاک آرام گرفتند.
تاریخچه دولاب با پزشکی فرانسوی آغاز شد. نخستین فردی که در این باغ کشاورزیِ سابق به خاک سپرده شد، دکتر کلوکه، پزشک خصوصی محمدشاه و ناصرالدین‌شاه بود که در سال ۱۸۵۵ درگذشت. پس از او، دکتر ژوزف دزیره تولوزان، دیگر پزشک فرانسوی دربار قاجار، زمین‌های این محدوده را خرید و آن را به گورستانی برای مسیحیان مقیم تهران بدل کرد. به‌تدریج بخش‌های مختلف این آرامگاه را سفارتخانه‌های فرانسه، ایتالیا و لهستان خریداری و مدیریت کردند و دولاب به آرامگاهی بین‌المللی با ساختاری منظم تبدیل شد.
قبرستان دولاب بیش از ۷۵ هزار مترمربع وسعت دارد و به شش بخش کاتولیک رومی، ارتدوکس شرقی، کلیسای حواری ارمنی، کاتولیک ارمنی، آشوری‌های کلدانی و لهستانی‌ها تقسیم می‌شود. هر بخش ورودی جداگانه‌ای دارد و خیابانی در میانه، آن را به دو نیم شرقی و غربی تقسیم می‌کند. بزرگ‌ترین بخش این آرامستان به مسیحیان ارمنی اختصاص دارد که نام‌های نام‌آوری در میانشان دیده می‌شود: شاهین سرکیسیان، بنیان‌گذار تئاتر مدرن در ایران، اوانس اوگانیانس، نخستین کارگردان سینمای ایران و موسس مدرسه بازیگری، و نیکوکارانی چون خانواده آودیسیان.
گورستان متفقین در قلهک
در محله قلهک تهران، درست در کنار باغ سفارت بریتانیا، آرامستانی قرار دارد که بیش از یک گورستان ساده است؛ آرامستان متفقین، یا همان گورستان جنگی تهران که با نام‌های دیگری همچون «قبرستان انگلیسی‌ها» نیز شناخته می‌شود.
قدمت این آرامستان به جنگ جهانی اول بازمی‌گردد. به‌رغم بی‌طرفی ایران، این کشور به یکی از مسیرهای درگیری‌ها بدل شد و این آرامستان برای دفن سربازان و مستشاران متفقین که در ایران کشته شدند، در سال ۱۹۱۷، بنا نهاده شد.
فضای آرامستان با معماری ایرانی، گنبدی فیروزه‌ای، چمنزاری آراسته و درختان سرسبز، محیطی آرامش‌بخش دارد. در این مکان، سنگ‌قبرهای هم‌اندازه و منظم هر یک نام، درجه، ملیت و تاریخ جان باختن فردی را روایت می‌کنند. این آرامستان میزبان حدود ۶۰۰ مزار است که بیشتر آنها مربوط به کشته‌شدگان جنگ جهانی‌اند.
بهشتیه؛ آرامستان یهودیان تهران
در گوشه‌ای از جنوب شرقی تهران، در امتداد جاده خاوران، آرامگاهی نهفته است که روایتگر تاریخ و پیوند یهودیان ایران با دیرینه‌ترین باورهایشان است: آرامستان بهشتیه.
این گورستان که عموم مردم کمتر آن را می‌شناسند، در حافظه جمعی یهودیان ایران مکانی مقدس است و اهمیتی تاریخی دارد. بهشتیه چهارمین گورستان اختصاصی یهودیان در تهران است. این آرامستان در دل دیوارهای ماسه‌ای و پشت دروازه‌ای قهوه‌ای پنهان شده؛ فضایی محصور که با درختانی سربه‌فلک‌کشیده احاطه شده و داخل آن از بیرون دیده نمی‌شود.
این مجتمع با وسعت ۷۰ هزار و ۹۰۵ متر مربع مشتمل بر آرامگاه‌های مشاهیر یهودیان ازجمله استاد سلیمان حییم مولف فرهنگ دوزبانه انگلیسی به فارسی، طالع همدانی، شاعر ملی یهود و ژانت کهن‌صدق، قهرمان دومیدانی زنان ایران است.
آرامستان قصر فیروزه زرتشتیان
در شرق تهران و در مجاورت استادیوم تختی، باغی نه‌چندان بزرگ اما تاریخی وجود دارد به نام آرامستان قصر فیروزه؛ آرامگاهی اختصاصی برای زرتشتیان، پیروان دین کهن ایران. این مکان، بیش از آنکه گورستانی ساده باشد، باغی مقدس است که داستان زندگی، مرگ و ایمان زرتشتیان را در دل کالبد تهران روایت می‌کند.
این آرامستان در زمینی قرار دارد که ارباب کیخسرو شاهرخ، بنیان‌گذار شبکه تلفن سراسری ایران، آن را وقف انجمن زرتشتیان تهران کرده است.
فضای آرامستان قصر فیروزه، سبز و دل‌انگیز است. سروها و صنوبرها نماد همزیستی انسان با طبیعت‌اند و جویبارها و چمن‌های آن فضایی آرامش‌بخش ایجاد کرده‌اند. سنگ‌قبرهای قدیمی با طراحی‌های متنوع، در کنار نمونه‌های جدید، تضادی زیبا در این فضا به وجود آورده‌اند. در این آرامستان افراد برجسته‌ای مانند ارباب کیخسرو شاهرخ، گشتاسب فیروزگر (واقف بیمارستان فیروزگر)، اسفندیار یگانگی، رستم شهرزادی و پرویز شهریاری آرمیده‌اند.
آرامستان بوراستان؛ گورستان ارامنه تهران
در حاشیه جاده خاوران، پس از کارخانه سیمان، گورستانی پهناور گسترده شده که از نیم‌قرن پیش تاکنون محل آرام گرفتن شماری از ارمنیان تهران بوده است: آرامستان بوراستان، که با نام «گورستان ارامنه تهران» نیز شناخته می‌شود. این آرامستان در سال ۱۳۵۳ تاسیس شد و وسعتی نزدیک به ۲۲ هکتار دارد.
در دل این محوطه کلیسایی آجری و کوچک به نام استپانوس مقدس قرار دارد؛ کلیسایی که برای انجام آئین‌های مذهبی پیش از تدفین استفاده می‌شود.
ساموئل خاچیکیان، کارگردان برجسته سینمای ایران، وارطان هوانسیان، معمار نامدار، آرمان هوسپیان، هنرمند، ایرن زازیانس، هنرپیشه محبوب، و ژانت لازاریان، نویسنده و پژوهشگر، ازجمله مشاهیری‌اند که در این آرامستان به خاک سپرده شده‌اند.
گورستان خاوران؛ حافظه ممنوعه تهران
در جنوب شرق تهران، در حاشیه جاده خاوران، زمینی خاموش و بی‌نشان قرار دارد: گورستان خاوران.
این مکان، برخلاف آرامستان‌هایی مانند ظهیرالدوله و ابن‌بابویه که حامل میراث فرهنگی و ادبی‌اند، به نماد رنج و کشتار بدل شده است؛ جایی که هزاران زندانی سیاسی دهه شصت در گورهای بی‌نام و نشان آن مدفون‌اند.
خاوران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ محل دفن غیرمسلمان ازجمله بهاییان، زرتشتیان و هندی‌های مقیم تهران بود.
آرامگاه‌های تاریخی تهران؛ از ری تا تجریش
تهران، علاوه بر گورستان‌های مشهور و معاصرش، در دل خود آرامگاه‌هایی دارد که ریشه در قرون گذشته دارند و بخش مهمی از هویت تاریخی و مذهبی شهر را می‌سازند. این آرامگاه‌ها نه‌تنها زیارتگاه‌های دینی‌اند، بلکه بناهایی تاریخی و فرهنگی‌اند که هریک روایتی از گذشته و تحولات اجتماعی پایتخت را در دل خود جای داده‌اند.
آرامگاه شاه عبدالعظیم حسنی، امامزاده شعیب و آرامگاه ابن‌بابویه در شهر ری، امامزاده صالح در میدان تجریش، امامزاده داوود در کوه‌های شمال غرب تهران، امامزاده یحیی در منطقه عودلاجان، امامزاده حسن در جنوب غرب تهران از آن جمله‌اند. در پیرامون هریک از اینها گورستان‌هایی نیز ساخته شده و در این گورستان‌ها افراد مشهوری به خاک سپرده شده‌اند.
در تهران، علاوه بر آرامگاه‌های تاریخی که پابرجا مانده‌اند، برخی از مقبره‌های مهم دیگر سرنوشتی متفاوت داشته‌اند، ازجمله آرامگاه رضاشاه پهلوی در شهر ری که پس از انقلاب ۱۳۵۷ کاملا تخریب شد و اکنون اثری از آن باقی نمانده است. همچنین، آرامگاه ناصرالدین شاه قاجار که در حرم شاه عبدالعظیم حسنی در شهر ری قرار دارد، و به‌رغم اهمیت تاریخی‌اش به دلیل بی‌توجهی و عدم رسیدگی وضعیت نامناسبی دارد.
بر اساس گزارش‌ها و تحقیقات تهران‌شناسان، بسیاری از محله‌های قدیمی تهران مانند طرشت، تجریش، نیاوران و عبدالعظیم دارای گورستان‌های محلی بوده‌اند که با گسترش شهر و پروژه‌های عمرانی، از بین رفته و امروزه اثری از آنها باقی نمانده است. یک نمونه از این موارد، گورستان قدیمی محله نیاوران است که به محل بازار میوه تبدیل شده است. در گورستان‌های قدیمی مسگرآباد نیز به دلیل ساخت‌وسازهای شهری و تغییر کاربری زمین، بسیاری از قبرها و سنگ‌نوشته‌های قدیمی تخریب یا به حال خود رها شده‌اند.
