خروج دود یا بخار سفید از قله دماوند بار دیگر احتمال فعال شدن این آتشفشان را در افکار عمومی مطرح کرده است. روز جمعه ۳۱ مرداد ۱۴۰۴، گروهی از کوهنوردان و شهروندان با انتشار تصاویری، از تشکیل ابری سفید در دهانه این قله خبر دادند؛ موضوعی که به‌سرعت به گمانه‌زنی‌ها درباره فوران قریب‌الوقوع دماوند دامن زد. در سال‌های اخیر این نخستین بار نیست که چنین پدیده‌ای مشاهده می‌شود، اما شدت تجمع دود و همزمانی آن با زمین‌لرزه‌ای به بزرگی سه ریشتر در منطقه فشم، که در بخش‌هایی از تهران نیز احساس شد، بیش از گذشته نگرانی‌ها را افزایش داده است.
دماوند، بلندترین آتشفشان آسیا و یکی از نمادهای ملی ایران، به باور کارشناسان هرگز کاملا «خاموش» نبوده است. اگرچه شواهد فعلی سطح فعالیت این کوه را در حدی نشان نمی‌دهد که احتمال فوران گدازه‌ها مطرح باشد، اما خروج بخار و گازهای سولفوری از دهانه آن پدیده‌ای طبیعی در آتشفشان‌های بالقوه فعال محسوب می‌شود.
به گفته زمین‌شناسان، این فعالیت‌ها اغلب ناشی از فشارهای حرارتی و وجود یک سیستم گرمایی فعال در اعماق زمین است که مشابه آن در چشمه‌های آب گرم اطراف دماوند، مانند لاریجان، دیده می‌شود.
پیوند افسانه و واقعیت
جایگاه دماوند در تاریخ و اسطوره‌های ایرانی حساسیت عمومی به فعالیت‌های آن را دوچندان کرده است. در شاهنامه و در روایت‌های کهن، این کوه نماد ایران و محل به بند کشیده شدن ضحاک به دست فریدون معرفی شده است. همچنین، برخی روایت‌ها نبرد رستم با دیو سپید را در همین کوه می‌دانند. هرچند درباره محل دقیق این داستان‌ها اختلاف نظر وجود دارد، اما در نظر بسیاری از ایرانیان برخاستن دود سفید از دماوند با افسانه‌های نبرد خیر و شر گره خورده است.
البته کارشناسان درمورد وضعیت کوه دماوند بارها هشدار داده‌اند، هرچند احتمال فوران در آینده نزدیک بسیار اندک است، نباید فعالیت‌های آن را نادیده گرفت. پایش دائمی خروج گازها، تغییرات دمایی و وضعیت چشمه‌های آب گرم اطراف، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای رصد تحولات زمین‌شناسی این منطقه است.
پرویز هزارخانی، زمین‌شناس، در گفتگویی در این خصوص تاکید می‌کند: «خروج بخار آب و گازهایی مانند گوگرد نشانه وجود فعالیت‌های حرارتی در لایه‌های زیرین دماوند است، اما این به معنای پیش‌درآمد فوران نیست. همان‌طور که در چشمه‌های آب گرم مشاهده می‌کنیم، این فرایند بخشی از چرخه طبیعی یک آتشفشان زنده است.»
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
تکرار اخبار و واقعیت‌های زمین‌شناسی
اظهارنظر پرویز هزارخانی درباره طبیعی بودن خروج بخار از دماوند، یادآور مطالبی است که در گذشته نیز هنگام وقوع زلزله یا رخدادهای طبیعی تکرار شده است. نمونه بارز آن به زلزله پنج ریشتری ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ بازمی‌گردد؛ رویدادی که همزمان با آن اخبار فعال شدن دماوند به‌سرعت در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد.
کارشناسان اما اشاره داشتند، عامل اصلی این زلزله گسل مشا بوده است؛ گسلی فعال و مهم که در نزدیکی دماوند قرار دارد و پیش‌تر نیز در دوره فتحعلی‌شاه قاجار با ایجاد زمین‌لرزه‌ای هفت ریشتری، خسارات گسترده‌ای در تهران به جا گذاشته بود.
سوابق خروج گاز و بخار از دماوند نشان می‌دهد این پدیده بارها رخ داده است و لزوما به وقوع زلزله مرتبط نیست. در سال ۱۳۹۷ نیز همزمان با سیلاب‌های مازندران، تصاویر منتشرشده از دود بر فراز قله دماوند موج تازه‌ای از گمانه‌زنی‌ها را ایجاد کرد. برخی کارشناسان در آن زمان این پدیده را ناشی از آب شدن یخچال‌های طبیعی دره یخار دانستند و اعلام کردند دمای قله طی روندی تدریجی تا پنج درجه افزایش یافته است.
تشکیل ابر بالای دماوند در روزهای اخیر نیز نشانه گرم شدن لایه‌های درونی و وجود یک نقطه حرارتی در قلب این کوه دانسته شده است؛ مسئله‌ای که می‌تواند روند آب شدن یخچال‌های طبیعی آن را سرعت ببخشد.
مهدی زارع، کارشناس زمین‌شناسی، در این زمینه می‌گوید: «فعالیت یک آتشفشان صرفا به فوران محدود نمی‌شود. بخارهایی که از دهانه دماوند مشاهده می‌شود، مشابه عملکرد چشمه‌های آب‌گرم اطراف آن است؛ همانند آب‌گرم لاریجان یا استراباکو. اینها همگی بازتاب فعالیت‌های حرارتی درون سیستم آتشفشانی دماوند است.»
دماوند چندین یخچال طبیعی در جبهه‌های مختلف دارد که نشانه‌های آب شدن آنها طی سال‌های اخیر گزارش شده است. یخچال‌های اصلی شامل سیوله، دوبی‌سل و یخار هستند که در جبهه‌های شمالی و شمال‌شرقی قله قرار دارند. علاوه بر آن، یخچال‌های خورتاب‌سر، عروسک‌ها و یخچال غربی نیز در معرض خطر ذوب قرار دارند. کارشناسان هشدار می‌دهند تداوم روند گرم شدن، این ذخایر طبیعی را به‌شدت تهدید می‌کند و پیامدهای آن فراتر از تغییر اکوسیستم کوهستان است و وقوع سیلاب‌های ویرانگر در مناطق پیرامون تنها یکی از مشکلات ناشی از ذوب یخچال‌های دماوند خواهد بود.
دماوند؛ آتشفشانی نیمه‌خاموش با گذشته‌ای پرهیاهو
یکی از دلایل اصلی که احتمال فوران گدازه‌های دماوند در شرایط موجود را بعید می‌کند، سابقه خاموشی طولانی‌مدت این آتشفشان است. دماوند، که یک آتشفشان نیمه‌فعال است، در هزاران سال گذشته فاقد فوران کامل بوده و همین امر سبب شده در ادبیات زمین‌شناسی ایران به «آتشفشان نیمه‌خاموش» شهرت یابد.
براساس داده‌های علمی، دماوند در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به هولوسین شکل گرفته است. نخستین فوران‌های آن حدود یک میلیون و ۷۸۰ هزار سال پیش رخ داده و بیشترین فعالیت آتشفشانی‌اش به بازه‌ای میان۲۸۰ هزار تا ۶۰۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد. تحقیقات زمین‌شناسی نشان می‌دهد آخرین فوران جدی این قله حدود هفت هزار و ۵۰۰ سال پیش رخ داده است. از آن زمان تاکنون، دماوند فعالیت گسترده نداشته و صرفا خروج گاز و بخار در مقاطع مختلف آن مشاهده شده است.
تهدیدی بالقوه در کنار کلان‌شهر تهران
به‌رغم فعال نبودن طولانی‌مدت دماوند، کارشناسان یادآور می‌شوند که نباید به خطرات احتمالی آن بی‌توجه بود. قرار گرفتن مجموعه‌ای از شهرها و روستاها در دامنه این کوه و نزدیکی آن به کلان‌شهر تهران، اهمیت هرگونه تغییرات زمین‌شناسی را دوچندان می‌کند. تحرکات احتمالی دماوند نه‌تنها مناطق پیرامونی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، که آثار آن به‌سرعت به پایتخت نیز سرایت خواهد کرد.
از دیگر مواردی که نگرانی کارشناسان را برمی‌انگیزد، ارتباط میان فعالیت‌های دماوند و گسل‌های اطراف آن، به‌ویژه گسل مشا است. این گسل یکی از فعال‌ترین و مهم‌ترین گسل‌های کشور شناخته می‌شود و وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در تهران، همچون زلزله ویرانگر دوره قاجار، اهمیت پایش دائمی آن را روشن می‌سازد.
فراتر از مباحث علمی، دماوند جایگاهی نمادین در ذهن ایرانیان دارد. قله‌ای که در اسطوره‌ها محل زندانی شدن ضحاک و نماد پیروزی خیر بر شر بوده، اکنون با انتشار تصاویر دود یا بخار از دهانه‌اش بار دیگر به نماد امید و تغییر بدل شده است.
مرور واکنش‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که بسیاری از شهروندان برخاستن ابر یا بخار از این قله را به نماد «بیداری ملی» تعبیر می‌کنند، بیداری‌ای که می تواند استعاره‌ای از تحولات بزرگ در ایران امروز باشد.
