از تختگاه تخت جمشید به‌عنوان پایتخت آیینی هخامنشیان گرفته تا نقش اسطوره‌ای «طاق دیس» در شاهنامه، تاریخ ایران سرشار از روایت‌هایی است که نشان می‌دهد تخت پادشاهی جایگاهی آیینی، هنری و سیاسی داشته است.

با گذشت زمان و تغییر سلسله‌ها، تخت‌ها نیز دستخوش دگرگونی شدند؛ برخی را به غنیمت بردند، برخی بازسازی شدند و برخی دیگر برای همیشه از میان رفتند.

در «شاهنامه، کتاب مقدس ایرانیان» به قلم سهراب چمن‌آرا آمده است: «تختی بود شبیه طاق که آن را طاق دیس می‌نامیدند و خسرو آن را در میدان اسب‌دوانی نهاده بود. این تخت از زمان ضحاک ناپاک و ناپارسا باقی‌مانده بود که فریدون به مردی در دماوند به نام جهن برزین ۳۰ هزار درم داد تا آن را بسازد. منوچهر و ایرج هفت‌چشمه گوهر به آن افزودند و چون نوبت به کیخسرو رسید و لهراسب و بعد از او گشتاسب، همین‌طور تا زمان اسکندر که از بی‌دانشی آن را از بین برد.»

از قدیمی‌ترین تخت که تنها نام آن در اشعار و ادبیات باقی‌مانده است که بگذریم، سه تخت در تاریخ معاصر قاجار و پهلوی بیش از نمونه‌های متاخر خود در یادها مانده‌اند: تخت طاووس (اصل هندی) که در قرن هجدهم میلادی به ایران آورده شد، تخت طاووس قاجاری (تخت خورشید) که در دوره قاجار ساخته شد و تخت نادری که اکنون در خزانه ملی نگهداری می‌شود.

تخت طاووس؛ غنیمت جنگی نادرشاه از هندوستان

تخت طاووس در اصل تختی سلطنتی بود که در سده هفدهم میلادی به سفارش شاه‌جهان، پادشاه گورکانی هند، ساخته و در تالار بار خاص قلعه سرخ دهلی قرار داده شد. این تخت از چوب بود و با طلا و جواهرات کمیاب مانند یاقوت، زمرد، مروارید و الماس تزیین شده بود. در پشت تخت، دو طاووس با پرهای گشوده طراحی شده بودند که سبب شهرت آن به این نام شد. الماس معروف «کوه نور» نیز در این تخت کار گذاشته شده بود.

نادرشاه افشار در سال ۱۷۳۹ میلادی، پس از لشکرکشی به هند و شکست دادن محمدشاه گورکانی، این تخت را به‌همراه جواهرات سلطنتی و هشت تخت جواهرنشان دیگر به ایران آورد.

پس از قتل نادر در سال ۱۷۴۷، این تخت در جریان ناآرامی‌های پس از مرگ او تخریب و جواهراتش به تاراج رفت و امروز اثری از آن تخت اصلی موجود نیست. برخی مدعی شده‌اند ممکن است از نیمه پایینی آن برای ساخت تخت خورشید استفاده‌ شده باشد، هرچند مدرکی در تایید این ادعا موجود نیست.

تخت طاووس قاجاری (تخت خورشید)

در دوره فتحعلی شاه قاجار تلاش شد تختی جدید با الهام از شکوه تخت طاووس ساخته شود. این تخت که به «تخت خورشید» نیز معروف است، در کاخ گلستان نگهداری می‌شد. برخلاف نمونه هندی، در نسخه قاجاری تصویری از خورشید در پشت تخت دیده می‌شود. این تخت در مراسم رسمی قاجار از جمله سلام نوروزی و تاج‌گذاری‌ها استفاده می‌شد.

تخت خورشید از جمله نمونه‌هایی است که نه‌تنها برای نمایش ثروت و قدرت به‌کار می‌رفت، بلکه در نگارگری‌ها و سفرنامه‌های دوران قاجار نیز به آن اشاره شده است. این تخت هم‌اکنون در موزه جواهرات ملی ایران نگهداری می‌شود و نمونه جایگزین آن در کاخ گلستان برای تماشای علاقه‌مندان موجود است.

تخت نادری؛ تاج‌گذاری رضاشاه و محمدرضا شاه پهلوی

تخت نادری، برخلاف نام آن، ارتباطی با نادرشاه افشار ندارد و در دوران فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. این تخت اکنون در خزانه ملی بانک مرکزی نگهداری می‌شود و طراحی آن به شکل صندلی است، نه سکویی بلند مانند تخت خورشید.

این تخت از چوب ساخته شده و با روکش طلا و ۲۶ هزار و ۷۳۳ قطعه جواهر از جمله الماس، زمرد و یاقوت تزیین شده است.

ویژگی قابل‌توجه این تخت قابلیت تفکیک به ۱۲ بخش جداگانه است که امکان حمل و جابه‌جایی آن را فراهم می‌کرد. نقوشی چون طاووس، اردک، شاخه‌های درخت، اژدها و شیری آرام روی پایه آن دیده می‌شود.

در اشعار حک‌شده روی تخت، از فتحعلی شاه به‌عنوان بانی ساخت آن یاد شده است. با این‌ حال، برخی منابع احتمال داده‌اند که این تخت در دوره ناصرالدین‌شاه بازسازی شده باشد و نام «نادری» در آن بیشتر به معنای «کمیاب» یا «بی‌همتا» بودن به‌کار رفته باشد، نه برای انتساب آن به نادرشاه.

تصویری از رضا شاه  در روز ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ در تالار سلام کاخ گلستان بر این تخت، موجود است. پادشاه فقید ایران، محمدرضا شاه پهلوی، هم در ۴ آبان ۱۳۴۶ مصادف با چهل و هشتمین سال زادروزش روی این تخت نشست و تاج پهلوی را بر سر گذاشت.

این اثر هنری و ارزشمند جزو خزانه ملی ایران است و در حال حاضر در موزه جواهرات ملی بانک مرکزی نگهداری می‌شود.

تخت طاووس، تخت خورشید و تخت نادری هر یک بخشی از تاریخ سلطنت را در ایران روایت می‌کنند.