گنجینه جواهرات ملی ایران که از اسفند ۱۳۹۸ و هم‌زمان با آغاز همه‌گیری کرونا تعطیل شده بود، پس از حدود شش سال با اعلام بانک مرکزی، از روز شنبه دهم خرداد برای بازدید عمومی بازگشایی شد. این موزه در سال‌های گذشته تنها در بازه‌هایی محدود و به صورت موقت پذیرای بازدیدکنندگان بود و هنوز مشخص نیست بازگشایی اخیر دائمی خواهد بود یا مانند موارد پیشین، پس از مدتی دوباره تعطیل می‌شود.

گنجینه جواهرات ملی ایران یکی از ارزشمندترین و گرانبهاترین مجموعه‌های جواهرات در جهان به‌ شمار می‌رود. آثار موجود در این خزانه طی قرن‌ها، از دوران نادرشاه افشار تا پایان دوره پهلوی، گردآوری شده‌اند و از نظر هنری، تاریخی و ارزش مادی، جایگاهی منحصربه‌فرد دارند.

ارزش این مجموعه به اندازه‌ای بالا است که تاکنون حتی خبره‌ترین کارشناسان بین‌المللی نیز نتوانسته‌اند از بهای آن براورد دقیقی ارائه دهند. در سال ۱۳۳۹، این گنجینه به‌عنوان پشتوانه اسکناس به بانک مرکزی ایران واگذار شد و از آن زمان تاکنون تحت نظارت این نهاد نگهداری می‌شود.

شش سال تعطیلی موزه

موزه جواهرات ملی ایران در بیش از چهار دهه استقرار جمهوری اسلامی، فرازونشیب‌های متعددی را پشت سر گذاشته و در مقاطع مختلف، چندین‌ بار در کانون توجه رسانه‌ها، فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی قرار گرفته است. در شش سال اخیر نیز، بسته ماندن درهای آن به روی مردم علی‌رغم فروکش کردن همه‌گیری با بهانه‌هایی چون «جابجایی» و «عملیات عمرانی»، پرسش‌ها و نگرانی‌های فراوانی را درباره سرنوشت آثار موجود در این گنجینه ایجاد کرده است؛ به‌ویژه آنکه در این مدت، درهای موزه تنها دو بار، آن‌ هم در بازه‌هایی کوتاه و به‌ صورت محدود، به روی عموم باز شد.

خردادماه سال گذشته بانک مرکزی ایران با تبلیغات گسترده اعلام کرد که موزه جواهرات ملی فعالیتش را از سر گرفته و با پایان «عملیات عمرانی»، امکان بازدید برای عموم فراهم شده است. اما این بازگشایی کمتر از چهار ماه دوام آورد و در مهرماه، موزه بار دیگر به بهانه «تعمیر در سالن معامله‌های ریالی» تعطیل شد. مسئولان وقت بانک مرکزی نیز اعلام کردند که این تعطیلی تا «اطلاع ثانوی» ادامه خواهد داشت.

بانک مرکزی در بهمن ۱۴۰۱، هم‌زمان با سالگرد وقوع انقلاب ۱۳۵۷، نیز تنها برای مدتی محدود (۱۲ تا ۱۹ بهمن)، امکان بازدید از این گنجینه را برای علاقه‌مندان فراهم کرد. اما پس از آن، درهای موزه بار دیگر بسته شد. بدین‌ ترتیب، نگرانی‌ها درباره سرنوشت دیگر آثار گرانبهای این مجموعه همچنان پابرجا ماند و بسیاری اظهارات سخنگوی دولت را زمینه‌سازی برای تاراج سرمایه ملی تلقی کردند.

رضاشاه و گنجینه جواهرات ملی

پیشینه گنجینه جواهرات ملی ایران به دوران رضاشاه پهلوی بازمی‌گردد. بر پایه اسناد تاریخی یکی از مهم‌ترین اقدام‌های رضاشاه، ملی کردن جواهرات پادشاهی ایران بود. به دنبال صدور فرمان رضاشاه، گروهی متشکل از کارشناسان ایرانی و فرانسوی، فهرستی دقیق از جواهرات سلطنتی ایران تهیه کردند. سپس در آبان ۱۳۱۶ خورشیدی، پس از تصویب قانون ملی شدن جواهرات سلطنتی در مجلس شورای ملی، ۳۳ صندوق بزرگ شامل صدها کیلو طلا و جواهر تاریخی، به‌ همراه ۲۲ صندلی طلاکوب، از کاخ گلستان به خزانه بانک ملی ایران منتقل شد.

تا پیش از انقلاب اسلامی، آثار موجود در گنجینه جواهرات ملی تنها در مناسبت‌های خاص و با شرایطی سختگیرانه که مستلزم حضور و امضای پنج مقام بلندپایه بود، به امانت داده می‌شدند. این مقام‌ها عبارت بودند از رئیس‌کل بانک مرکزی، وزیر اقتصاد و دارایی، رئیس سازمان برنامه‌وبودجه، رئیس بانک ملی و رئیس خزانه. این مقررات حتی درباره تاج‌های سلطنتی شاه و ملکه در دوران پهلوی دوم نیز اجرا می‌شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گنجینه جواهرات ملی همچنان تحت صیانت بانک مرکزی باقی ماند، اما سازوکار نگهداری و نظارت بر آن چندان شفاف نبود. در چهار سال اخیر و هم‌زمان با بسته ماندن درهای موزه به روی مردم، نگرانی‌ها درباره سرنوشت این سرمایه ملی به شکل گسترده‌ای افزایش یافت؛ به‌ویژه پس از آنکه علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت ابراهیم رئیسی، ادعا کرد که محمدرضا شاه و شهبانو فرح در سال ۱۳۵۷ دو تاج سلطنتی و مقدار زیادی جواهر را از ایران خارج کرده‌اند.

ادعای سخنگوی دولت در دی‌ماه ۱۴۰۱ با واکنش‌های فراوانی همراه شد، چرا که شاهدان عینی تاکید کردند که پس از انقلاب، دو تاج سلطنتی همچنان در موزه جواهرات ملی در معرض دید بودند. برخی فعالان میراث فرهنگی نیز یادآور شدند که درباره وجود این تاج‌ها در گنجینه اسناد و شواهدی موجود است. از جمله این شواهد مستند «گنجینه جواهرات ملی ایران» ساخته خسرو سینایی، کارگردان فقید سینما، است که سال ۱۳۸۷ تهیه شد و در آن، دو تاج سلطنتی محمدرضا شاه پهلوی و شهبانو فرح در ویترین موزه دیده می‌شوند. این مستند در آن زمان، روی وب‌سایت رسمی بانک مرکزی نیز منتشر شد.

در پی افشای نادرستی این ادعا، فعالان فرهنگی در داخل و خارج از ایران بار دیگر بر تعطیلی چندساله گنجینه تمرکز و درباره احتمال سرقت یا خروج آثار آن ابراز نگرانی کردند. در نهایت، عزت‌الله ضرغامی، وزیر وقت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، به‌طور تلویحی سخنان سخنگوی دولت را رد کرد و با انتشار توییتی، وجود دو تاج سلطنتی را در گنجینه جواهرات ملی ایران تایید کرد.

آثار موجود در گنجینه جواهرات ملی

موزه جواهرات ۳۷ گنجه یا ویترین دارد که تعدادی از این گنجه‌ها دورتادور سالن و برخی در راهرو قرار گرفته‌اند. در این گنجه‌ها، اشیایی چون ادوات جنگی، جام، سنگ‌های قیمتی، لگن، ظروف میناکاری و تاج و تخت نگهداری می‌شوند.

پیش‌کلاه کیانی، کمربند زرین، بشقاب مرصع، الماس نورالعین، تخت طاووس، تاج شهبانو، تخت نادری، سپر نادری، کلاه عباس‌میرزا، تاج کیانی، جقه نادری، تاج پهلوی، الماس دریای نور، کره جواهرنشان و صندوق جواهرات برخی از جواهرات بی‌نظیر و شاخص گنجینه جواهرات ملی ایران‌اند که در این مجموعه قرار دارند.

تاج پهلوی: تاج پهلوی که رضاشاه دستور ساخت آن را صادر کرد و در تاج‌گذاری او از آن استفاده شد، از مهم‌ترین آثار گنجینه جواهرات ملی است. در ساخت این تاج سه هزار و ۳۸۰ قطعه الماس در مجموع به وزن هزار و ۱۴۴ قیراط (۲۲۹ گرم) به کار رفته که بزرگ‌ترین قطعه آن یک الماس زرد ۶۰ قیراطی (۱۲ گرمی) است.

تاج شهبانو: تاج ملکه هم تاجی بود که فقط شهبانو فرح پهلوی از آن استفاده می‌کرد. این تاج بر پایه‌ای از طلای سفید و یک کلاه‌مخملی به رنگ سبز یشمی با ۳۸ قطعه زمرد، ۳۴ قطعه یاقوت، ۱۰۵ دانه مروارید، یک هزار و ۴۴۶ قطعه الماس و یک قطعه زمرد شش‌ضلعی ۱۵۰ قیراطی در مرکز تاج ساخته شده و وزن تاج حدود دو کیلوگرم است.

الماس دریای نور: این الماس یکی از بزرگ‌ترین الماس‌های شناخته‌شده در جهان است. این الماس صورتی حدود هفت مثقال وزن دارد و تراش‌خورده است. تاریخچه دقیق الماس دریای نور مشخص نیست، ولی متخصصان بر این باورند که این الماس دست‌کم هزار سال پیش کشف شد و تراش‌ خورد.

تاج کیانی: یکی از اشیای گرانبهای موزه جواهرات ملی تاج زیبای کیانی متعلق به دوره قاجار است که فتحعلی‌شاه قاجار دستور ساخت آن را داد تا دریای نور را روی آن نصب کنند. تاج کیانی از مخمل قرمز است و با یک هزار و ۸۰۰ مروارید خلیج‌ فارس و چندین یاقوت و زمرد تزیین شده است.

کره جواهرنشان: بیشترین قطعات طلا و جواهر اشیای موزه در کره جواهرنشان به کار رفته‌اند که ناصرالدین‌شاه دستور ساخت آن را داد. جواهرسازان برای ساخت این کره از بیش از ۴۸ هزار قطعه جواهر و شش هزار و ۴۰۰ مثقال طلا استفاده کردند. 

تخت طاووس: تخت طاووس یا تخت خورشید نیز به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. جواهرسازان اصفهانی از صدها قطعه جواهر استفاده کردند تا این تخت را مرصع کنند. فتحعلی‌شاه هنگام ازدواج با همسر چهل‌و‌دوم خود، یعنی طاووس، در جشن عروسی از این تخت برای جلوس عروس استفاده کرد. تخت طاووس تا سال ۱۳۶۰ خورشیدی در کاخ گلستان نگهداری می‌شد ولی پس از آن به خزانه بانک مرکزی منتقل شد.

تخت نادری: تخت نادری هم به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. او در تفرجگاه‌های خارج شهر از این تخت استفاده می‌کرد. در ساخت تخت نادری، ۲۲ هزار قطعه سنگ قیمتی به کار رفته است.

پیش‌کلاه کیانی: این پیش‌کلاه در بیشتر تصاویر چهره فتحعلی‌شاه قاجار به چشم می خورد و مزین به الماس بی‌رنگ، الماس زرد، زمرد، اسپینل و یاقوت سرخ است.

علاوه بر آثار شاخصی که پیش‌تر نام برده شد، مجموعه‌ای متنوع از اشیای نفیس دیگر نیز در موزه جواهرات ملی ایران نگهداری می‌شود که همگی از طلا، نقره یا سنگ‌های قیمتی ساخته شده‌اند. از جمله این آثار می‌توان به شمشیر شاهی، انواع شمشیرها و خنجرها، شمعدان‌ها، سپر نادری، سنجاق‌ها و گل‌سینه‌ها، نشان‌ها و مدال‌های سلطنتی، شنل‌ها و کلاه‌های تشریفاتی، ظروف غذا، کوزه‌ها و قلیان‌های نگین‌دار، جقه‌ها یا پیش‌کلاه‌های سلطنتی، ظروف عطر، ساعت‌های زینتی، جعبه‌های جواهرات، آویزهای پرده و آفتابه و لگن‌های مرصع‌کاری‌شده اشاره کرد.

این آثار نه‌تنها از نظر ارزش مادی دارند، بلکه از حیث هنری و تاریخی نیز برجسته‌اند و بازتابی از ذوق، سلیقه و شکوه دربارهای سلطنتی ایران در دوره‌های مختلف تاریخی به‌ شمار می‌روند.

بر اساس اعلام بانک مرکزی، علاقه‌مندان می‌توانند در روزهای شنبه تا سه‌شنبه هر هفته (به‌ استثنای تعطیلات رسمی) از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۲ ظهر از این مجموعه بازدید کنند.