دو ماه پیش، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، جمهوری اسلامی ایران را به «بمبارانی که مانند آن را هرگز ندیده‌اند» تهدید کرد. وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی نیز در پاسخ گفت: «خشونت خشونت می‌آورد.»

خوشبختانه، از آن زمان لحن گفت‌وگوها آرام‌تر شده است. آمریکا و جمهوری اسلامی سه دور مذاکره برگزار کرده‌اند که هدف آن محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران بوده است. این مذاکرات مقدماتی و عمدتا غیرمستقیم بوده و مقام‌های عمانی نقش میانجی را ایفا کرده‌اند، اما هر دو طرف این گفت‌وگوها را مثبت ارزیابی کرده‌اند. جایگزینی تهدید با گفت‌وگو نشانه‌ای امیدوارکننده از پیشرفت است.

تقریبا هفت سال از زمانی که ترامپ در دوره نخست ریاست‌جمهوری‌اش، آمریکا را از توافق برجام خارج کرد می‌گذرد. آن توافق که با عنوان «برنامه جامع اقدام مشترک» شناخته می‌شود، در سال ۲۰۱۵ نهایی شد و یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای سیاست خارجی دولت اوباما محسوب می‌شد. ترامپ آن زمان وعده داد به توافق بهتری می‌رسد، اما پیش از پایان دوره‌ ریاست‌جمهوری‌اش در سال ۲۰۲۱، هیچ مذاکره جدیدی صورت نگرفت.

البته، توافق برجام خالی از اشکال نبود. برای مثال، بندهای «غروب» پس از ۱۰ و ۱۵ سال اجرایی می‌شدند که منتقدان آن را به‌منزله فرصتی برای دستیابی تهران به بمب هسته‌ای در آینده تلقی می‌کردند. علاوه بر این، توافق برجام به موضوع‌هایی مانند حمایت جمهوری اسلامی از گروه‌های نیابتی منطقه‌ای مانند حزب‌الله در لبنان، حوثی‌ها در یمن، شبه‌نظامیان شیعه در عراق و حماس در غزه نمی‌پرداخت.

با این‌ حال، برجام محدودیت‌های شدیدی بر برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی اعمال کرد. تهران مجاز بود اورانیوم را تا غلظت حداکثر ۳.۶۷ درصد غنی‌سازی کند‌ــ زیر سطح ۲۰ درصدی مورد نیاز برای مصارف صلح‌آمیز و بسیار پایین‌تر از ۹۰ درصدی که سطح تسلیحاتی محسوب می‌شود. جمهوری اسلامی همچنین مجبور شد شمار سانتریفیوژهای غنی‌سازی اورانیومش را از حدود ۱۹ هزار به ۶ هزار کاهش دهد. افزون بر آن، تهران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه بازرسی‌های شدید و دقیق داد.

این محدودیت‌ها «زمان گریز» جمهوری اسلامی به سمت تولید مواد شکافت‌پذیر برای ساخت بمب هسته‌ای را از حدود دو ماه به بیش از یک سال افزایش داد. این بازه زمانی برای هشدار به جهان درباره هرگونه نیت جمهوری اسلامی در زمینه ساخت سلاح هسته‌ای و فرصت برای واکنش، کافی تلقی می‌شد.

در مقابل، برخی تحریم‌ها علیه ایران لغو شد و میلیاردها دلار دارایی بلوکه‌شده در بانک‌های خارجی به این کشور بازگردانده شد. منتقدان توافق شکایت داشتند که جمهوری اسلامی خیلی زود مشمول لغو تحریم‌ها و دریافت دارایی‌ها شد، که امکان تامین مالی عملیات تروریستی در سراسر خاورمیانه را برایش فراهم کرد.

این توافق همچنین به برنامه موشکی جمهوری اسلامی اشاره‌ای نکرده بود‌ــ موشک‌های بالستیکی که قابلیت حمل کلاهک‌های هسته‌ای را دارند. اکنون تصور می‌شود که ایران یکی از بزرگ‌ترین زرادخانه‌های موشکی منطقه را دارد. این کشور در آوریل و بار دیگر در اکتبر سال گذشته، با پرتاب حدود ۳۰۰ موشک، به خاک اسرائیل حمله کرد و گمان می‌رود هزاران موشک دیگر در اختیار داشته باشد.

اکنون وظیفه ترامپ و تیمش این است که نشان دهند قادرند توافقی بهتر از توافق پیشین به دست بیاورند.

تاکنون، بر اساس گفته‌های طرف ایرانی، تمرکز مذاکرات فقط بر برنامه هسته‌ای بوده است. گزارش‌های حاکی از آن است بحثی درباره حمایت تهران از گروه‌های نیابتی منطقه‌ای و برنامه موشکی‌اش صورت نگرفته است. به عبارت دیگر، این مذاکرات در حال حاضر بسیار شبیه به توافقی است که ترامپ از آن خارج شد.

جمهوری اسلامی اکنون در مقایسه با سال ۲۰۱۵ در موقعیت ضعیف‌تری قرار دارد. اقتصادش به‌شدت تحت تاثیر تحریم‌ها قرار گرفته، جنگ اسرائیل برخی توانمندی‌های پدافند هوایی‌اش را نابود و گروه‌های نیابتی‌اش را تضعیف کرده است. بشار اسد، متحد اصلی منطقه‌ای‌ جمهوری اسلامی، نیز در سوریه سرنگون شده است.

اما از سوی دیگر، جمهوری اسلامی به‌نوعی روابط قوی‌تری ایجاد کرده و به یکی از تامین‌کنندگان اصلی تسلیحات برای روسیه در جنگ اوکراین تبدیل شده است. تهران پهپادهای تهاجمی و موشک‌های کوتاه‌برد به روسیه ارسال کرده و همکاری نظامی جدید با مسکو ایجاد کرده است.

در سال ۲۰۲۱، جمهوری اسلامی همچنین یک توافق همکاری راهبردی ۲۵ ساله با چین امضا کرد؛ به‌موجب این توافق، پکن میزان خرید نفت از ایران را افزایش و وعده سرمایه‌گذاری میلیاردی داد. سران دو کشور مرتب دیدار می‌کنند و ایران، چین و روسیه در ماه مارس رزمایش دریایی مشترکی در خلیج عمان برگزار کردند.

توافق برجام موثر بود، زیرا پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل، به‌علاوه آلمان و اتحادیه اروپا هم برای اجرا و هم نظارت در آن نقش داشتند. به نظر می‌رسد ترامپ ترجیح می‌دهد به‌تنهایی در پی توافقی جدید باشد. اما اکنون که جمهوری اسلامی روابطش را با روسیه، چین و کره شمالی مستحکم کرده است، آمریکا نیز به دوستانش نیاز خواهد داشت‌ــ به‌ویژه وقتی بحث‌ها تحریم‌ها مطرح باشد. پیش‌بینی می‌شود جمهوری اسلامی بر دریافت تضمین‌هایی پافشاری کند تا توافق آتی‌ــ مانند توافق پیشین‌ــ به‌راحتی کنار گذاشته نشود.

ترجمه از واشینگتن پست