تلاشی که رژیم شیعی در ایران در طی پنج دهه برای دولتی کردن نهادهای دینی انجام داده و موفق هم بوده است، آتاتورک در یک رژیم سکولار انجام داد و همه نهادهای دینی را با تاسیس اداره دیانت (۱۹۲۴) رسما دولتی کرد.
آتاتورک این کار را برای محدود کردن قدرت نهادهای دینی و کنترل آن‌ها در یک نظام سکولار انجام داد، اما جمهوری اسلامی در‌پی ادغام نهادهای دینی در حکومت برای استفاده ابزاری حداکثری از آن‌ها به‌منظور مشروعیت‌بخشی و موثر‌سازی تبلیغات سیاسی بود. مفتی اعظم ترکیه را قوه مجریه تعیین می‌کند. مراجع شیعه در ایران نیز از دهه ۶۰ عمدتا توسط جامعه مدرسین معرفی می‌شوند که حیوان دست‌آموز ولی‌فقیه است.
اداره دیانت تا دهه ۷۰ میلادی در محدوده ترکیه عمل می‌کرد و ماموریت محدودی داشت، اما پس از آن خدمات خود را به کشورهایی که مهاجران ترک داشتند بسط داد. اما از دهه ۹۰ میلادی و با قدرت گرفتن اسلام‌گرایان این اداره گسترش یافت و بودجه بسیاری دریافت کرد و به ابزاری برای بسط نفوذ عقیدتی، سیاسی و حتی امنیتی ترکیه در شبه‌جزیره بالکان، آسیای میانه، اروپای غربی و ایالات متحده تبدیل شد.
اداره دیانت بیش از ۱۵۰ هزار کارمند و حدود دو میلیارد دلار بودجه دولتی دارد. امامان جماعت ۸۵ هزار مسجد در ترکیه و دو هزار مسجد در خارج ترکیه (تحت نظر این اداره) را این اداره تعیین می‌کند و محتوای سخنان آن‌ها نیز به‌طور هفتگی ارسال می‌شود، کاری که ستاد نماز جمعه در ایران انجام می‌دهد. بدین ترتیب، دین مدنی و مستقل در ایران تحت رژیم اسلامی و در ترکیه تحت رژیم اردوغان وجود ندارد.
دولتی بودن نهادهای دینی در یک نظام سیاسی که قانون، احزاب سیاسی و رهبران آن تفکیک دین و دولت را پذیرا باشند، دین رسمی وجود نداشته باشد، از دین برای پیشبرد سیاست‌ها، برنامه‌ها و کارزارها استفاده نشود، حکومت مشروعیت خود را به دین نسبت ندهد و روحانیت در سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری نقشی نداشته باشند (مثل برخی کشورهای اروپایی)، مشکلی ایجاد نمی‌کند (گرچه مطلوب نیست)، اما وقتی دولت ادعای پیشبرد دین را در حوزه‌های اجتماعی و سیاسی داشته باشد و دین ابزار کسب و حفظ قدرت و مشروعیت باشد، همان آسیب‌های دولتی بودن دین در نظام‌های دین‌گرا و غیر‌سکولار را دارد. به همین دلیل است که رفتار دولت خامنه‌ای و اردوغان در استفاده از نهادهای دینی برای تحکیم قدرت و بسط نفوذ خود و اسلامی‌سازی امور بسیار شبیه به هم است، در حالی که آن‌ها در دو نظام سیاسی متفاوت عمل می‌کنند.
وقتی نهادهای دینی دولتی شدند، دین به‌طور بالقوه و بالفعل به ابزار قدرت تبدیل می‌شود و تفاوتی نمی‌کند که شما نظام ولایت فقیه داشته باشید یا نظام جمهوری سکولار.
در این نوشته نشان می‌دهم که اداره دیانت ترکیه از حیث تبلیغات سیاسی-مذهبی در خارج کشور و بسط حوزه نفوذ یک حکومت، همانند جامعة‌المصطفی و سازمان ارتباطات و فرهنگ اسلامی رژیم شیعی عمل می‌کند. اردوغان و خامنه‌ای در بسط نهادهای دینی و تامین مالی آن‌ها در سراسر دنیا، به یک شکل عمل می‌کنند. آن‌ها شبکه‌ای از مساجد و مراکز دینی را شکل داده‌اند که مرکز تجمع شهروندان سابق یا ساکنان کشورهای دیگر با باورهای دینی‌اند و از این طریق نفوذ سیاسی و ایدئولوژیک خود را بسط می‌دهند. مراکز و مساجدی که در یک دولت خارجی با مصونیت کامل عمل می‌کنند، نوعی سفارت با دست بسیار باز برای استخدام نیرو محسوب می‌شوند. جمهوری اسلامی و ترکیه در کشورهای غربی صدها و هزاران سفارت غیر‌رسمی دارند، چه سفارت رسمی داشته باشند و چه نداشته باشند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
به ساختار سازمانی، نحوه تامین بودجه و برنامه‌های این مراکز نگاه کنید؛ مساجد دولتی ترکیه در آمریکا را اداره‌ای با عنوان «مرکز دیانت آمریکا» هدایت می‌کند که دفتر مرکزی آن در مریلند است و مساجد دیگر آن (۲۹ مسجد) در سراسر آمریکا پخش شده‌اند. برای ساخت مسجد اعظم این سازمان در مریلند، حدود ۱۰۰ میلیون دلار از جیب مردم ترکیه هزینه شده است.
سایت مرکز دیانت آمریکا از این مساجد با عنوان شاخه‌های خود یاد می‌کند. مرکز دیانت آمریکا یکی از ۶۱ شاخه نهادهای بین‌المللی دیانت در ۳۶ کشور دنیا است. (این آمار مربوط به سال ۲۰۱۸ است)
اردوغان در سپتامبر ۲۰۲۱ یک مرکز اسلامی (خانه ترکیه) را در یک ساختمان ۳۶ طبقه در شهر نیویورک (در فاصله کمی از ساختمان سازمان ملل) افتتاح کرد. هزینه ساختمان و بودجه آن حدود ۳۰۰ میلیون دلار اعلام شده است.
همه ترک‌هایی که در مساجد اداره دیانت در آمریکا شرکت می‌کنند از ترکیه به آمریکا مهاجرت نکرده‌اند، بلکه از کشورهایی مثل گرجستان، روسیه، اوکراین، قزاقستان و آذربایجان به ایالات متحده نقل‌مکان کرده‌اند. آنچه این افراد را در کنار هم قرار می‌دهد گرایش مذهبی و فرهنگ مشترک آن‌ها است. دولت ترکیه با استفاده از گرایش این افراد ترک زبان به عبادت و جماعت، آن‌ها را با تبلیغات سیاسی تحت کنترل قرار می‌دهد.
بودجه ساخت، نگه‌‌داری و برنامه‌های هزاران مسجد وابسته به اداره دیانت در آمریکا و اروپا را دولت ترکیه تامین می‌کند، مبلغان و مدیران این مراکز از سوی دولت اعزام می‌شوند و حقوق دولتی می‌گیرند و همه برنامه‌ها را دولت تایید و اجرا می‌کند. هیچ برنامه‌ای که با گرایش اسلام سیاسی دولت و بسط نفوذ آن در دنیا (بالاخص کشورهای غربی که در آن‌ها آزادی مذهب وجود دارد) زاویه داشته باشد در برنامه‌های این مراکز و مساجد به چشم نمی‌خورد. هر گونه انتقاد از برنامه‌های اداره دیانت موجب اخراج از آن می‌شود.
اداره دیانت یک موسسه چند منظوره است. ماموریت اصلی تبلیغ دین است، اما بدون ماموریت‌های دیگر این اداره تا این حد گسترده نمی‌شد و بودجه دریافت نمی‌کرد. اداره دیانت و حکومتی که آن را مدیریت می‌کند، اسلام را یکی از ویژگی‌های هویت شهروندان ترک مقیم خارج از کشور یا شهروندان اروپایی ترک‌الاصل می‌داند (یا می‌خواهد) و به این ترتیب تبلیغ اسلام برای آن، بخشی از یک راهبرد سیاسی مبتنی بر ترکیبی از باورهای مذهبی و ملی است.
هدف کلان آن را می توان نوعی بازگشت به امپراتوری عثمانی با طعم اسلام‌گرایی دانست. به همین دلیل این اداره «متعهد به حفظ ریشه‌های مذهبی و فرهنگی مسلمانان در برابر سیاست‌های همسان‌سازی است». ادغام مهاجران ترک در جوامع میزبان موضوعی است که از منظر اداره دیانت هرگز نباید اتفاق بیفتد.
اتهاماتی مبنی بر جمع‌آوری اطلاعات و جاسوسی توسط کارکنان دیانت مطرح شده است. اتحادیه ترکیه-اسلامی برای امور مذهبی (DİTİB) در ژانویه ۲۰۱۷ اعتراف کرد که برخی از امامان آن در اروپا برای دولت ترکیه جاسوسی کرده و اطلاعاتی را در اختیار آنکارا قرار داده‌اند که ظاهرا با جنبش گولن مرتبط‌اند، گروهی مذهبی که دولت ترکیه آن را به هدایت کودتا در ژوئیه ۲۰۱۶ متهم می‌کند.
محتوای اصلی و ظاهری مراکز و مساجد دیانت -چنان که از وب‌سایت‌های آن‌ها پیداست- برگزاری مراسم دینی (نماز جمعه و جماعت، عید قربان، فطر و جشن میلاد پیامبر اسلام)، راه‌اندازی برنامه‌های حج واجب و عمره، آموزش مذهبی کودکان (رو‌خوانی قرآن، اصول دین) و برپایی کلاس‌ها و مدارس دینی (برای تعلیم فقه و کلام) است، اما آنچه در این محتوا عرضه می‌شود نوعی برداشت سیاسی از اسلام و حقنه کردن آن به ذهن کودکان مسلمان است تا ایدئولوژی اسلام سیاسی را درونی کنند.
گفتمان اصلی محتوای این برنامه‌ها مواد حقوق بشر مبتنی بر برابری حقوق همه انسان‌ها اعم از زن و مرد، کرد و ترک، مسلمان و غیر‌مسلمان و همجنس‌گرا و غیر‌همجنس‌گرا نیست.
در مساجد تحت اداره دیانت از سه طریق اقتدار و مشروعیت رژیم سیاسی اسلام‌گرایان ترک ترویج می‌شود:
۱. حضور مقامات سیاسی رژیم مربوطه در مراسم مذهبی و جایزه دادن به کودکان و تامین هزینه‌های مرکز مذهبی و مساجد با منابع عمومی
۲. استفاده از این مساجد و مراکز برای بسیج سیاسی به نفع حکومت در حوزه‌هایی مانند رای دادن به نامزدهای دولتی در انتخابات
۳. استخدام نیرو در کشورهای مختلف برای شبکه‌سازی، جمع‌آوری اطلاعات از مخالفان و توزیع پست‌ها و امکاناتی که در اختیار دولت است.
