سقوط دولت جمهوری در افغانستان در اوت ۲۰۲۱، مردم این کشور را در بحران و رنجی تازه گرفتار کرد و نبود زیرساخت‌های اقتصادی، سطح فقر در این کشور را به جایی رساند که اکنون تقریبا از همه مردم افغانستان به عنوان فقرا یاد می‌شود. البته عده‌ای از افغان‌ها توانستند با حمایت کشورهای غربی به کشورهای دیگر مهاجرت کنند و تا حدی از این بلاتکلیفی و فقر و تنگدستی نجات یابند اما در این میان عده‌ای هم هستند که اگرچه در کشورهای خارجی زندگی می‌کنند، از هر شهروند دیگر افغانستان بلاتکلیف‌تر و سردرگم‌ترند. آن‌ها دیپلماتهای سابق افغانستان‌اند که پس از سقوط جمهوریت و سلطه طالبان، رسما در خلا قرار گرفته‌اند و نمی‌دانند به کدام سو بروند.
پس از سقوط دولت سابق افغانستان، فعالیت حدود ۶۰ سفارتخانه و کنسولگری این کشور در سراسر جهان ناگهان معلق شد. جهان طالبان را به رسمیت نشناخت و بسیاری از دیپلماتهای افغان هم نخواستند برای امارت اسلامی کار کنند. در نتیجه بودجه وزارت خارجه برای این سفارتخانه‌ها قطع شد و آنان بدون حقوق ماندند. با این حال، تعداد زیادی از این دیپلمات‌ها تصمیم گرفتند تحت هر شرایطی ارائه خدمات به افغان‌ها در گوشه‌کنار جهان را ادامه دهند.
نشریه فارین پالیسی در یک گزارش طولانی، با ۱۲ سفیر افغانستان در کشورهای مختلف مصاحبه و وضعیت زندگی و فعالیت آنان را بررسی کرده است.
البته تعدادی از کشورهای جهان مانند جمهوری اسلامی ایران، پاکستان، چین، روسیه و ترکمنستان با اینکه طالبان را به رسمیت نمی‌شناسند، سفارتخانه‌های افغانستان در این کشورها را رسما به طالبان تحویل داده‌اند. در برخی کشورهای منطقه مانند ترکیه، ازبکستان و عربستان سعودی هم دیپلماتهای وابسته به طالبان حضور دارند. با این حال بیشتر سفرای دولت پیشین مصمم‌اند تا زمان حضورشان در سفارت، با طالبان همکاری نکنند.
همایون عزیزی، سفیر افغانستان در هلند، خانواده‌اش را به دفتر سفارت افغانستان در پاریس انتقال داده است تا در آنجا زندگی کنند زیرا امکان پرداخت اجاره خانه جداگانه را ندارد. خانواده دو دیپلمات دیگر افغان هم در ساختمان قدیمی کنسولگری افغانستان در پاریس زندگی می‌کنند. عزیزی می‌گوید: «وقتی افغانستان با چنین فاجعه‌ای روبرو می‌شود، ما به‌عنوان دیپلمات‌ها باید مسئولیت بیشتری بپذیریم. ما هنوز فرصت داریم با بی‌عدالتی که در افغانستان روی می‌دهد مبارزه کنیم و این کاری است که باید به آن افتخار کنیم.» به گفته عزیزی، شرایط برای آنان بسیار سخت است اما مجبورند واقعیت را بپذیرند.
نصیر اندیشه، سفیر افغانستان در سوییس، می‌گوید اکثریت دیپلماتهای افغان دچار افسردگی شده‌اند: «ما فراموش‌شده و سرخورده به حال خود رها شده‌ایم». اندیشه می‌افزاید: «من شغلم به عنوان دیپلمات را از دست داده‌ام، همه‌چیزم را از دست دادم، حتی حساب بانکی‌ام در کابل بسته شد. تنها چیزی که برایم باقی مانده، نوشتن است. من کتاب خاطراتم را می‌نویسم و این تنها راه مبارزه من با ظلم است.»
بسیاری از دیپلماتهای افغان آمریکا را مقصر اول وضعیت فعلی می‌دانند. آنان به توافق صلح دوحه بدبین‌اند و آن را سرآغاز سقوط جمهوریت می‌دانند. با این حال برخی از سفرا فساد و ناتوانی دولت در حکومت‌داری را نیز انکار نمی‌کنند.
اشرف حیدری، سفیر افغانستان در سریلانکا که در حال حاضر در ایالات متحده آمریکا اقامت دارد، می‌گوید: «ما آخرین جبهه جمهوری‌ایم که خارج از کنترل طالبان است. ما قربانی یک خیانت عظیم به دموکراسی بودیم. ما انتظار نداشتیم متحدان دموکراتیکمان به ما خیانت کنند و اکنون این متحدان دموکراتیک به ما‌موریت‌های دیپلماتیک ما بی‌تفاوت‌اند.»
حیدری خاطرنشان می‌کند: «فقدان حمایت مظهر خیانت گسترده‌تر به دموکراسی افغانستان است. ما ارزش‌های دموکراتیک را پذیرفتیم، برای آن خون دادیم و هنوز هم در حال خون دادن‌ایم.»
یکی از سفرای افغانستان که نخواست نامش فاش شوند، به‌صراحت می‌گوید که نقش آمریکا در سقوط جمهوریت در افغانستان مانند آفتاب واضح و آشکار است. آمریکا از نخستین کشورهایی بود که فعالیت سفارتخانه و کنسولگری افغانستان در این کشور را بست و خدمات کنسولی آن را به سفارت افغانستان در کانادا انتقال داد.
در کنار وضعیت نامشخص سفارتخانه‌های افغانستان در کشورهای مختلف، فعالیت این سفارتخانه‌ها نیز کاهش پیدا کرده است. نظیف‌الله سالارزی، سفیر افغانستان در بلژیک که نمایندگی افغانستان در اتحادیه اروپا و ناتو را نیز به عهده دارد، می‌گوید که فعالیت‌های این سفارتخانه حالا به ۱۰ درصد قبل از سقوط هم نمی‌رسد. او می‌گوید: «من هم می‌توانستم وظیفه فعلی‌ام را رها کنم و به سویی بروم، اما وقتی از پنجره اتاقم به پرچم کشورم نگاه می‌کنم، به من قدرت می‌دهد تا ادامه دهم. هنوز چیزهای زیادی است که ما باید از آن‌ها نمایندگی کنیم و من و بسیاری از سفرا این کار را می‌کنند.»
با این حال این سرسختی و پایبندی سفرای افغان در کشورهای غربی در سفرای کشورهای منطقه کمتر دیده می‌شود. بیشتر سفارتخانه‌های کشورهای همسایه افغانستان در اختیار طالبان قرار گرفته‌اند و اگرچه تعدادی از سفارتخانه‌ها با سفرای سابق اداره می‌شوند، این سفرا تقریبا همکاری و اطاعت خود را از دستورات وزارت خارجه طالبان اعلام کرده‌اند.
یک دیپلمات ارشد دولت سابق می‌گوید: «در این کشورها، حاکمیت قانون به قدرت غرب نیست. اگر کشوری بخواهد به طالبان نزدیک شود، آن وقت می‌تواند وضعیت را برای دیپلمات‌ها سخت کند. بسیاری از سفرای افغانستان در این کشورها جایی برای رفتن ندارند. آنان‌ها که جوان‌اند و روابط چندانی ندارند، نمی‌توانند برای اسکان مجدد راهی پیدا کنند؛ پس ناگزیر، پنهانی به همکاری با طالبان تن می‌دهند.»
البته همه سفارتخانه‌ها در کشورهای منطقه حاضر به همکاری با طالبان نیستند. سفیر و همه دیپلماتهای افغان در سفارت تهران حاضر نشدند تحت کنترل طالبان فعالیت کنند. در نتیجه در سفارتخانه را بستند و کلید را به وزارت خارجه ایران تحویل دادند. ایران نیز کلید سفارتخانه را به طالبان داد تا آن را بازگشایی کنند.
سید طیب جواد، سفیر افغانستان در روسیه، نیز به همین سرنوشت مبتلا شد. روس‌ها نخست از او خواستند با دو دیپلمات طالبان همکاری کند و آنان را در سفارت بپذیرد اما او این پیشنهاد را رد کرد. در نتیجه، سختگیری‌ها با او آغاز شد. حساب بانکی‌اش را بستند، او را در خیابان متوقف می‌کردند و کارهای که باعث آزار او می‌شد، انجام می‌دادند.
جواد می‌گوید وزیر خارجه طالبان هم با او تماس گرفت و خواهان همکاری شد. اما او گفت که اصول خود را دارد و با آنان همکاری نمی‌کند. در نهایت، روس‌ها به او گفتند که می‌خواهند تا سفارت را به طالبان واگذار کنند و او ناگزیر از روسیه خارج شد.
در برخی از سفارتخانه‌ها، طالبان برای نفوذ تلاش کردند. آنان با دیپلماتهای زیردست سفیر تماس گرفتند و به آنان در مورد آینده وعده‌هایی دادند. نظیف‌الله سالارزی، سفیر افغانستان در بلژیک، می‌گوید: «من از این تماس‌ها خبر دارم و به کارمندانم گفتم که اگر چنین تماسی دریافت کردید، مستقیم به من خبر بدهید. اگر از جای دیگری باخبر شوم، شما را اخراج خواهم کرد.»
در سفارت افغانستان در ایتالیا، یکی از دیپلمات‌ها وارد سفارت شد و ادعا کرد که طالبان او را به عنوان سفیر تعیین کرده‌اند. او به سفیر افغانستان در این کشور حمله کرد. در ترکیه نیز، طالبان یک دیپلمات نزدیک به خود را به عنوان کنسول استانبول تعیین کردند اما دیپلمات‌ها به او گفتند تنها اختیار دارد درخواست چای کند و اگر خواسته باشد نفوذ بیشتری اعمال کند، همه درها به رویش بسته خواهد شد.
سفرای دولت سابق که هنوز فعال‌اند، یک شورای هماهنگی میان خود ایجاد کرده‌اند. آنان می‌کوشند به همدیگر کمک کنند زیرا در برخی سفارتخانه‌ها هیچ نوع درآمدی برای ادامه کار وجود ندارد اما تعدادی از کشورها از سفارتخانه افغانستان حمایت می‌کنند. شورای سفرا حتی در نظر دارد دولت در تبعید ایجاد کند. اندیشه می‌گوید: «هرچند ما چهره‌های سیاسی نیستیم، می‌توانیم پلی ایجاد کنیم تا جریان‌های سیاسی دور هم جمع شوند. ما بقایای دولت سابق‌ایم و می‌توانیم به عنوان پلی برای برگرداندن دولت به افغانستان فعالیت کنیم.»
با تمام این احوال، دیپلماتهای افغانستان می‌گویند هر اتفاقی هم بیفتد، آن‌ها تا آخر ادامه خواهند داد. وحیدالله ویسی، سفیر افغانستان در استرالیا، می‌گوید: «ما آخرین گروه جمهوری‌ایم که قلعه و پرچم را در دست داریم. ما هنوز آنجاییم تا صدای واقعی افغانستان را به جهان منعکس کنیم. این آخرین شانس ما است.»
