دارندگان گذرنامه افغانستان در حال حاضر می‌توانند به شش کشور جهان بدون دریافت ویزا سفر کنند. علاوه بر این شش کشور ۱۸ کشور دیگر هم در بدو ورود شهروندان افغانستان، در گذرنامه آنها مهر ورود می‌زنند. به این ترتیب دارندگان گذرنامه افغانستان می‌توانند به ۲۴ کشور جهان از جمله بنگلادش، جمهوری دومینیکن، ماداگاسکار و جزایر سیشل واقع در آب‌های اقیانوس هند، بدون ویزا سفر کنند.

این شش کشور اغلب جزایر کوچک در دریای کارائیب و یا جزایر اقیانوس آرام‌اند که دست کم چهار کشور از این فهرست، جزایری با کوه‌های آتشفشانی‌اند، یک کشور سالانه برای چند ماه لانه نهنگ‌های مهاجر است و تنها یک کشور به لحاظ طبیعی وضعیت نسبتا عادی دارد که آن هم از فقر و فقدان توسعه رنج می‌برد.

گذرنامه افغانستان در شاخص اعتبار گذرنامه‌های جهان در سال ۲۰۲۲، در رده ۱۱۳ قرار دارد که بی‌اعتبار ترین گذرنامه جهان شمرده می‌شود. با این حساب، اتباع افغانستان تنها می‌توانند به شش کشور یعنی جمهوری دومینیکن، جزایر کوک، جزایر سنت وینسنت و گرنادین‌ها، جزایر نیوئه، جمهوری هائیتی و ایالات  فدرال میکرونزی سفر کنند؛ کشورهای که حتی نام شان کمتر برای مردم افغانستان آشنا است. این کشورها جزایر کوچکی‌اند که اغلب از ۱۶۲۰ نفر تا یکصد و ده هزار نفر جمعیت دارند و تنها کشور هائیتی در این میان ۱۱.۴ میلیون جمعیت دارد. در مقابل، اتباع افغان برای سفر به ۲۰۵ مقصد دیگر در جهان باید ویزای قبلی دریافت کنند.

کشورهای که به افغان‌ها اجازه ورود بدون ویزا می‌دهند چه خصوصیاتی دارند؟

جمهوری دومینیکا که به افغان‌ها اجازه می‌دهد بدون ویزا وارد این کشور شوند، جزیره‌ای در دریای کارائیب و از مستعمره‌های سابق بریتانیا است که ۷۵۰ کیلومتر مربع مساحت و حدود ۷۳ هزار نفر جمعیت دارد. بیشترین و مهم‌ترین بخش‌های این کشور را کوه‌های آتشفشانی تشکیل می‌دهد و آب و هوای آن گرم با بارندگی‌های شدید است.

جزایر کوک نیز یکی دیگر از کشورهای کوچک در جنوب اقیانوس آرام با ۱۷ هزار نفر جمعیت است که به "خانه کوه‌ای پیچیده و ناهموار" مشهور است. کوه‌های این کشور آتشفشانی نیست اما بخش عمده از سرزمین را کوه‌های پیچیده و ناهموار تشکیل می‌دهند.

جزایر وینسنت و گرنادین‌ها، یکی دیگر از مستعمرات سابق بریتانیا است با ۳۸۹ کیلومتر مربع مساحت و جمعیتی حدود ۱۱۰هزار نفر. این کشور که به افغان‌ها اجازه ورود بدون ویزا را می‌دهد، متشکل از شش جزیره کوچک در دریای کارائیب است که بخش‌های اعظمی آن را کوه‌های آتشفشانی تشکیل می‌دهند. هوای آن گرم است و با تغییرات اندک در فصل‌های سال، باران‌های شدیدی دارد.

به همین ترتیب نیوئه، یک کشور کوچک تنها با یک هزار و ۶۲۰ نفر جمعیت در اقیانوس آرام جنوبی قرار گرفته است که آب‌های آن از ماه ژوئیه تا اکتبر، پناهگاه نهنگ‌های مهاجر است. این کشور به خاطر صخره‌های آهکی و مکان‌های غواصی معروف است. این کشور نیز در فهرست کشورهای است که به اتباع افغانستان بدون ویزا اجازه ورود می‌دهد.

ایالات فدرال میکرونزی نیز از جمله کشورهای کوچکی است که پاسپورت افغانستان در آن اعتبار دارد. این کشور یکی دیگر از جزایر دریای کارائیب است با ۷۲۰ کیلومتر مربع مساحت و سرشار از کوه‌های آتشفشانی. و در نهایت، بزرگترین کشوری که به گذرنامه افغانستان بدون ویزا اجازه ورود می‌دهد، کشور هائیتی است. هائیتی ۱۱.۴ میلیون نفر نفوس دارد اما کشوری فقیر با کمترین میزان توسعه است. سالانه هزاران نفر از شهروندان آن برای فرار از فقر و فلاکت، با قایق‌های کهنه و ناامن از طریق دریای کارائیب به طور غیرقانونی به ایالات متحده آمریکا مهاجرت می‌کنند.

علاوه به شش کشوری که به اتباع افغانستان اجازه میدهند بدون ویزا وارد شوند، حدود ۱۸ کشور دیگر نیز برای گذرنامه افغانستان حین ورود به کشور ویزا صادر می‌کنند. به این معنا که سفر اتباع افغان به این کشورها چالش چندانی ندارد. این کشورها شامل ماداگاسکار، بنگلادش، جمهوری دومینیکن، سشیل و چند کشور دیگر است.

 فهرست کشورهایی که ویزای حین ورود صادر می‌کنند و یا بدون ویزا اجازه سفر به اتباع یک کشور دیگر می‌دهد، با در نظر داشت این مورد تهیه می‌شود که تبعه کشوری که می‌خواهد وارد یک کشور دیگر شود چه اندازه نیاز به ماندن در آن کشور دارد. بدون شک یک تبعه افغان شاید ترجیح بدهد که در کوه‌های سبز و خوش آب و هوای بدخشان و پنجشیر و کنر زندگی کند تا در کوه‌های گرم و آتشفشانی جزایر کارائیب. به این ترتیب، کشورهایی که در فهرست کشورهای آزاد برای گذرنامه افغانستان‌اند، اغلب مکان‌هایی‌اند که شهروندان افغان نیاز به رفتن به آنجا برای گذراندن زندگی ندارند.

این در حالی است که شرایط دریافت ویزای کشورهای مرفه که در حال حاضر بیشتر افغان‌ها در جستجوی راه‌هایی برای رسیدن به آنها هستند، هر روز برای اتباع افغان سخت‌تر می‌شود. به طور مثال، در گذشته شهروندان افغان که ساکن اروپا بودند، می‌توانستند برای نزدیکان درجه یکشان در افغانستان، دعوت‌نامه توریستی کوتاه مدت بفرستند و آنان را دست کم برای مدت یک تا سه ماه به اروپا بیاورند، اما در حال حاضر کشورهای حوزه شینگن به هیچ  دعوت‌نامه توریستی برای گذرنامه افغانستانی پاسخ نمی‌دهد.

 این وضعیت از زمان تسلط طالبان به افغانستان و فروپاشی ساختارهای اقتصادی، امنیتی و فرهنگی، تشدید شد. در حال حاضر مشخص است که بیشتر افراد در افغانستان شغلشان را از دست داده‌اند و مدارک لازم برای اثبات این که یک زندگی باثبات در افغانستان دارند و پس از به پایان رسیدن مدت ویزای‌شان به کشورشان باز می‌گردند، ندارند.

گذرنامه افغانستان، پیش از این نیز از اعتبار چندانی در شاخص جهانی برخوردار نبود. اما با فروپاشی نظام جمهوری در این کشور، تبدیل شدن دولت به یک ساختار غیرقانونی، و ناامیدی شدید از وضعیت حقوق بشری و اقتصادی در افغانستان، کمترین امکانی که برای صدور ویزای کشورهای توسعه یافته به افغان‌ها وجود داشت نیز از بین رفت.

با این حال، مردم در افغانستان به شدت در پی اخذ گذرنامه‌اند و پول‌های هنگفتی به عنوان رشوه به طالبان و دیگر گروه‌های دست اندکار این ماجرا می پردازند تا هر چه زودتر بتوانند گذرنامه بگیرند. در بسیاری از موارد، تنها دلیل گرفتن گذرنامه، سفر به کشورهای همسایه ایران و پاکستان است.