تالاب انزلی، پهنه آبی بی‌بدیلی که روزگاری نه چندان دور همچون ستاره‌ای در کنار سواحل شمالی ایران می‌درخشید، این روزها در حال احتضار است. کارشناسان محیط‌ زیست یک‌صدا بر این باورند که حال زیستگاه لاله‌های مردابی اگر بدتر از رودخانه‌های کارون و زاینده‌رود نباشد، بهتر هم نیست.

آتش‌سوزی‌های پی‌درپی، انباشت زباله، کاهش قابل‌توجه عمق آب و از بین رفتن پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری تالاب انزلی را در وضعیتی قرار داده است که به گواه کارشناسان، خشکی کامل آن اصلا بعید نیست.

برای اینکه بدانیم یک زیستگاه طبیعی چه وضعیتی دارد، کافی است به شرایط پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری آن توجه کنیم. اخباری که به‌تناوب از آتش‌سوزی‌های تالاب انزلی منتشر می‌شود و مرگ سریالی ماهیان این پهنه آبی شرایط بحرانی تالاب انزلی را نشان می‌دهد.

در یکی از آخرین خبرها، حسن جعفری، سرپرست اداره محیط‌ زیست انزلی از مرگ‌ تعداد زیادی از انواع ماهی‌ها در این تالاب خبر داد و گفت گرمای بیش‌ازحد هوا، کم شدن عمق آب و در نتیجه کمبود اکسیژن علت اصلی این معضل است.

حدیث کلانتری، سرپرست اداره نظارت و پایش تالاب انزلی، هم در تایید سخنان او گفت: «کاهش عمق آب به رشد بی‌رویه گیاهان آبزی و کاهش اکسیژن محلول در آب تالاب منجر شد.» به گفته او، گرمای هوا در روزهای اخیر این معضل را تشدید کرد و در نتیجه، در ساعت‌های اولیه صبح، تعداد زیادی از ماهی‌ها تلف شدند.

پیش‌تر نسیم طواف‌زاده، کارشناس محیط‌ زیست، هم گفته بود که شیرابه‌های دفن زباله در سراوان به رودخانه‌ وارد می‌شوند و در مسیر خود، دست‌کم ۱۵۰ حلقه چاه، رودخانه زرچوب و تالاب انزلی را آلوده‌ می‌کنند. 

سرپرست اداره کل محیط‌ زیست بندر انزلی، روز دوشنبه، ۲۷ تیر، در جمع خبرنگاران، گرمای هوا و کاهش عمق آب را علت اصلی مرگ‌‎ومیر ماهیان خواند، اما به شیرابه‌ زباله‌‌ها که از کارخانه‌های صنعتی و محل دفن‌ زباله سراوان به تالاب وارد می‌شوند و حیات ماهیان را به خطر می‌اندازند، اشاره‌ای نکرد.

پرندگان مهاجر و پوشش گیاهی تالاب انزلی نیز مانند ماهیان این پهنه آبی گسترده در معرض خطر مرگ‌ و نابودی‌اند. تنها در سال ۱۴۰۰ و طی سه آتش‌سوزی بزرگ، نزدیک به ۹۰ هکتار از پوشش گیاهی اطراف این پهنه آبی نابود شد.

مسئولان دولتی ادعا می‌کنند آتش‌سوزی‌های تالاب انزلی عمدی است و «افراد سودجو» با هدف استفاده از اراضی و زمین‌های حاشیه تالاب آن را به راه می‌اندازند، اما روایت‌های شفاهی ساکنان محلی حاکی از آن است که عاملان اصلی آتش‌سوزی‌ها نیروهای وابسته به سپاه پاسداران‌اند و آنان نیز برای اجرای پروژه‌های سپاه و به منظور خشک شدن تالاب، آن را آتش می‌زنند.

گزارش‌های محلی حاکی از آن است که آتش‌سوزی‌های ماه‌های اخیر در مناطقی رخ دادند که مردم عادی به آن‌ها دسترسی ندارند و رفتن به آن مکان‌ها به قایق و تجهیزات خاص نیاز دارد و بروز حریق در آن‌ها نیز مستلزم وجود موادی آتش‌زا است. همین مسئله تردیدها درباره نقش عوامل سپاه در آتش‌سوزی‌های تالاب انزلی را تقویت می‌کند.

موقعیت جغرافیایی و زیستگاه بومی

تالاب انزلی با مساحتی حدود ۲۰ هزار هکتار در استان گیلان و در جنوب غربی سواحل دریای خزر قرار دارد و فاصله آن تا رشت نزدیک به ۴۰ کیلومتر است. این پهنه آبی از جنوب به صومعه‌سرا، از شرق به پیربازار، از شمال به بندر انزلی و از غرب به آبکنار می‌رسد.

۱۱ رودخانه اصلی و ۳۰ رودخانه فرعی با عبور از شالیزارها و مزارع شمالی ایران به تالاب انزلی می‌ریزند که از سه جزیره اصلی بزرگ، میان‌پشته و کوچک تشکیل شده است.

پرندگان مهاجر، لاله‌های مردابی و نیلوفرهای آبی، خانه‌های رنگی در حاشیه آن و نیزارهای وسیع تالاب انزلی را به یکی از زیباترین پهنه‌های طبیعی در جهان تبدیل کرده‌ است. گزارش‌های محیط‌ زیستی حاکی از آن است که بیش از ۱۰۰ گونه پرنده، ۵۰ گونه ماهی و صدها گونه گیاهی در اکوسیستم کم‌نظیر تالاب انزلی یافت می‌شوند. ضمن اینکه این پهنه آبی از مهم‌ترین منابع تکثیر ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است.

از کنوانسیون رامسر تا فهرست مونترال

تالاب انزلی در پاییز ۱۳۵۴ (۱۹۷۵) در فهرست تالاب‌های مهم جهانی کنوانسیون رامسر ثبت شد. 

کنوانسیون رامسر پیمانی جهانی برای حفاظت از تالاب‌ها و گونه‌های گیاهی و جانوری آن‌ها بود که در سال ۱۳۴۹ با تلاش اسکندر فیروز، رئیس وقت سازمان محیط‌ زیست ایران، در رامسر برگزار شد.  در ابتدا تنها ۱۸ کشور این پیمان را امضا کردند اما در حال حاضر، ۱۷۱ کشور از سراسر جهان به این معاهده بین‌المللی پیوسته‌اند.

تالاب انزلی نیز یکی از نخستین پهنه‌های آبی بود که در کنوانسیون رامسر ثبت شد تا اهمیت حفاظت و مراقبت از آن دوچندان شود اما در طول سال‌های پس از انقلاب، برای محافظت از این زیستگاه طبیعی اقدام مناسبی انجام نشد و کار تا آنجا پیش رفت که نام آن در «فهرست مونترال» قرار گرفت؛ فهرستی که از وضعیت بحرانی زیستگاه‌های طبیعی حکایت دارد و زنگ خطر خشک شدن دائمی تالاب انزلی را به صدا درآورده است.

پیش‌تر اسماعیل کهرم، کارشناس ارشد محیط‌ زیست، گفته بود: «قرار گرفتن در فهرست مونترال به این معنی است که تالاب در حال خشک شدن است و به مراقبت نياز دارد. اما نه تنها از اين تالاب مراقبتی نمی‌شود بلکه می‌بينيم اقدام‌هایی صورت می‌گيرد که به تخريب بيشتر آن هم منجر می‌شود.»

گردشگران، اشتغال و توسعه پایدار

پهنه آبی منحصربه‌فرد و چشم‌نواز انزلی سالانه هزاران گردشگر دوستدار طبیعت را به تماشای خود فرا می‌خواند. هرچند در سال‌های اخیر، شمار گردشگران این منطقه کاهش یافت، در روزگاری نه چندان دور، تالاب انزلی یکی از جاذبه‌های گردشگری طبیعی ایران به شمار می‌رفت و تماشای آن برای هواداران آفتاب و آب هیجان‌انگیز بود.

در آن سال‌های قبل از انقلاب اسلامی، سفر به سواحل شمالی ایران برای بسیاری از گردشگران اروپایی هم فال و هم تماشا بود؛ زیرا می‌توانستند حمام آفتاب بگیرند، در بازارهای محلی بچرخند و به تماشای زیستگاه‌های طبیعی میانکاله و انزلی بروند. شمار گردشگران داخلی علاقه‌مند سواحل خزر و مناظر بکر آن نیز کم نبودند.

هجوم گردشگران رونق اقتصادی و رونق کسب‌وکار ساکنان بومی مناطق شمالی ایران را در پی داشت اما با روی کار آمدن جمهوری اسلامی ایران و محدودیت‌های مربوط به پوشش و مصرف الکل، گردشگران خارجی راه خود را سمت سواحل ترکیه کج کردند.

شمار گردشگران داخلی نیز به دلیل مشکلات فزاینده اقتصادی روزبه‌روز کاهش یافت و زیستگاه‌های طبیعی مثل تالاب انزلی و میانکاله در سایه ناکارآمدی مدیران محیط‌زیستی جمهوری اسلامی ایران به ورطه نابودی افتادند.

حالا از تالاب انزلی که در سواحل شمالی ایران چون نگینی می‌درخشید، جز یک پهنه آبی کم‌عمق و رو به احتضار چیزی باقی نمانده است و حکومت ایران همان‌طور که برای دریاچه ارومیه، رودخانه زاینده‌رود، رودخانه کارون و تالاب میانکاله برنامه راهبردی و مشخصی ندارد، برای این پهنه آبی منحصربه‌فرد نیز کاری نمی‌کند.