هر آنچه ظاهرِ باستانی دارد همیشه در حال تحول است؛ این گزاره را می‌توان از احکامی دانست که هر تاریخدانی پس از مدتی به آن می‌رسد. رسومی که ما از آن‌ها به نام «دیرین» و «باستانی» یاد می‌کنیم گرچه ریشه در تاریخ دیرین دارند همیشه در حال تحول‌اند و نسل به نسل تفاوت دارند.

در سال‌های اخیر، دغدغه‌های زیست‌محیطی و حمایت از حقوق حیوانات باعث شده است بسیاری از رسوم سنتی و مذهبی زیر سوال بروند. در ایران نیز می‌بینیم که در موسم نوروز، بسیاری از مردم دیگر ماهیِ قرمز سر سفره هفت‌سین نمی‌گذارند و ایرانیانِ گیاهخوار هم طبعا شام نوروزی سبزی‌پلو را بدون ماهی صرف می‌کنند.

رسم قربانی و ذبح گوسفند در عید قربان نیز، که پس از عید فطر دومین عید بزرگ مسلمانان است، در این سال‌ها محل بحث و چالش بسیار بوده است. برخی افراد کشتن گوسفند مقابل چشم همگان، از جمله کودکان، را خشونت‌بار می‌دانند و آماج انتقاد قرار می‌دهند. در برخی کشورهای دیگر، بازارهای بزرگ دام و احشام مشکل‌زا است که پیش از عید قربان برپا می‌شوند و مشکلات سلامتی ایجاد می‌کنند.

در سرزمین حج، عربستان سعودی، نیز در پی تعطیلی بازارهای احشام به‌دلیل همه‌گیری جهانی کرونا، شاهد تحولاتی بودیم که اکنون در دوران پساکرونا نیز همچنان پابرجا مانده‌اند و شاید ماندگار شوند.

بازارهای بزرگ دام و احشام در تابستان سوزان جزیره‌العرب همیشه از مشکلات عربستان سعودی، به‌خصوص در فصل حج، بودند. اما در پی تعطیلی این بازارها به‌دلیل همه‌گیری کرونا، شهرداری مکه از شیوه جدیدی استفاده می‌کند؛ کسانی که می‌خواهند حیوانی قربانی کنند اکنون می‌توانند با استفاده از برنامه‌های نرم‌افزاری، ذبح حیوان مورد نظر را سفارش دهند. صاحبان رستوران‌ها هم به همین نرم‌افزار دسترسی دارند و با ارائه قیمت‌های متنوع، سفارش می‌پذیرند. رستوران‌ها پس از طی روندی رایگان و گذراندن آزمایش‌های بهداشتی، مجوزی دریافت می‌کنند که به آن‌ها اجازه استفاده از این نرم‌افزار را می‌دهد.

رسم معمول مسلمانان این است که گوشت ذبح‌شده را به سه بخش تقسیم می‌کنند: یکی برای خود و خانواده، یکی برای دوستان و بستگان، و دیگری برای فقرا. این نرم‌افزار این امکان را فراهم می‌کند که افراد هرگونه خواستند گوشت را تقسیم کنند؛ گوشتی که به دست مشتری می‌رسد کاملا شسته‌شده و آماده طبخ است. گزینه‌های گوناگونی برای گوشت حیواناتی مثل گوسفند، گاو و بز وجود دارد و قیمت‌ها بین ۱۶۰ تا ۳۲۰ دلار متغیر است. این نرم‌افزار باعث شده است بین رستوران‌هایی که کار ذبح را انجام می‌دهند رقابت ایجاد شود و این روزها، بسیاری از خانواده‌ها در عربستان سعودی در گروه‌های واتس‌اپی و فضای مجازی، تبلیغاتی در این زمینه دریافت می‌کنند.

در دوران همه‌گیری کرونا، بسیاری از اتباع خارجی‌ ساکن عربستان سعودی ترجیح می‌دادند برای عمل به فریضه عید قربان، سفارش ذبح را به اقوامشان در کشور محل تولدشان بدهند که گزینه‌ای به‌مراتب آسان‌تر بود. برخی از آن‌ها از این نرم‌افزار جدید هم دل خوشی ندارند. سیده فاطمه، شهروند هندی مقیم جده، در گفت‌وگو با روزنامه «نشنال» امارات متحده عربی می‌گوید: «برای خانواده من انجام عمل قربانی در حیدرآباد [هند] ارزان‌تر بود و سامانه رزرو اینترنتی برای ما جدید بود. ما قبلا هیچ‌وقت این کار را نمی‌کردیم. قبلا به شیوه سنتی کار می‌کردیم: شوهرم و پسرهایم می‌رفتند کشتارگاه و بعد گوشت را بین همسایگان و نیازمندان پخش می‌کردیم.»

این روزنامه اماراتی با برخی دیگر نیز گفت‌و‌گو کرده که نظر متفاوتی دارند؛ به‌عنوان مثال، هیفا عبدالله، شهروند سعودی مقیم جده، از سامانه سایبری جدید بسیار راضی است و می‌گوید: «بهترین و ایمن‌ترین راه همین است. نه تنها سریع‌تر است که تمیزتر و بهداشتی‌تر از حضور در کشتارگاه با کلی ازدحام است‌ــ آن هم در وضعیتی که کرونا همچنان شایع است.»

از تانزانیا تا کانادا؛ مشکلات متفاوت در کشورهای متفاوت

در بسیاری از کشورهای دیگر، مردم نگران موضوعی ساده‌‌ترند: تورم و افزایش قیمت‌ها که باعث شده است تهیه گوشت بسیار دشوار باشد؛‌ حتی در ایام عید قربان. خبرگزاری آناتولی ترکیه گزارشی از تانزانیا تهیه کرده است که به این معضل می‌پردازد. حدود ۳۵ درصد از جمعیت ۶۱ میلیون نفری تانزانیا مسلمان‌اند و رسم معمول عید قربان ذبح بز است که امسال بسیار دشوار است. قاسم امتگا، امام یکی از مساجد حومه‌ دارالسلام، می‌گوید چهار ماه طول کشید تا ۱۰۰ هزار شیلینگ تانزانیا (حدود ۴۳ دلار) جمع کند که بتواند در عید قربان، بزی برای خانواده‌اش قربانی کند، اما قیمت بز ظرف چند روز به ۱۵۰ هزار شیلینگ (۶۴ دلار) رسیده است. او به آناتولی می‌گوید: «با این پول نمی‌توانم بز بخرم؛ به‌جایش گوشت گاو می‌خرم تا با خانواده بخوریم.»

اما نزد بسیاری از مسلمانان، اصلا نفس این همه گوشت قرمز خوردن صحیح نیست و باید در آن تجدیدنظر کرد. بودی سوتومو، آشپز اندونزیایی، امسال در رسانه‌های اجتماعی به مردم پیشنهاد داد که هنگام عید قربان، حواسشان به میزان کلسترولشان هم باشد. او در صفحاتش در رسانه‌های اجتماعی نوشت: «قطعاتی از گوشت را انتخاب کنید که چربی کمتری داشته باشد. در ضمن، گوشت را با مواد آشپزی سالم آماده کنید.»

در برخی کشورها، مسلمانانِ گیاهخوار در این فکرند که رسم گوشت‌خواری در عید قربان به‌کلی کنار گذاشته شود. زین سید احمد، کارشناس فنی آزمایشگاه در دانشگاه کالگریِ کانادا، چند سال پیش در گفت‌و‌گو با روزنامه ‌«تورنتو استار» گفته بود با اینکه خودش گیاهخوار است، برای به‌جا آوردن فرایض دینی همچنان هزینه ذبح در عید قربان را به سازمان‌های خیریه‌ای که این کار را انجام می‌دهند می‌پردازد.

اما برخی از این‌ فراتر رفته‌اند؛ مثلا سازمان «ابتکار مسلمانان گیاهخوار مطلق (ویگن)» را سامر حکیم، شهروند مسلمان استرالیایی مقیم ایالت تگزاس آمریکا، و الیزیا وارد، شهروند کانادایی، در سال ۲۰۱۶ بنیان نهادند و هدف آن گسترش جنبش گیاهخواری مطلق بین مسلمانان است. این گروه مخالف هرگونه مشارکت در ذبح است و اعضای آن در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها، به مسلمانان پیشنهاد می‌دهند از شیوه‌های دیگری برای بزرگداشت عید قربان استفاده کنند، مثلا خیراتِ غذاهای گیاهی یا پول.

سامر حکیم دو سال پیش به‌مناسبت عید قربان مقاله‌ای با عنوان «ما باید به کشتار حیوانات در عید قربان خاتمه دهیم»‌ نوشت که عنوانش خود گویا است. او در این مقاله می‌کوشد از زاویه اسلامی به قضیه بپردازد و نشان دهد که کنار گذاشتن عمل ذبح مغایرتی با اسلام ندارد، چرا که این عمل هرگز واجب نبوده است.

در دنیایی که به‌جد به فکر تغییر شیوه‌های زندگی،‌ کاهش بدرفتاری با حیوانات و جلوگیری از تغییرات اقلیمی است، رسوم گوشت‌خواری به‌تدریج به چالش کشیده خواهد شد، حتی اگر ریشه‌اش به ماجرای حضرت ابراهیم برگردد. بعید نیست روزی بیاید که دو شرکت عمده تولید محصولات گیاهی با طعم گوشت، یعنی «بیاند» و «ایمپاسیبل» که هر دو در ایالت کالیفرنیا در آمریکا قرار دارند، برای خدمات‌دهی به مسلمانانی که می‌خواهند عید قربانی متفاوت داشته باشند با یکدیگر رقابت کنند.