صبح روز شنبه ۲۸ اسفند ۱۴۰۰ (۱۹ مارس ۲۰۲۲)، وزارت دفاع روسیه با انتشار بیانیه‌ای رسمی از نخستین استفاده رزمی نیروی هوایی این کشور از موشک‌های بالیستیک هواپرتاب هدایت دقیق ماورای صوت (هایپرسونیک) خا-۴۷اِم۲ در میدان نبرد پرده برداشت. بر اساس این اعلام رسمی، موشک‌های مزبور که به کلاهک متعارف (غیراتمی) مجهزند، برای منهدم کردن یک انبار مهمات در غرب اوکراین مورد استفاده قرار گرفتند.

پیش از آغاز هجوم همه‌جانبه روسیه به خاک اوکراین در روز پنجم اسفند ۱۴۰۰، هنگ ۷۶۴ شکاری هوایی نیروی هوایی روسیه در جریان یک رزمایش، شلیک موفقیت‌آمیز دو تیر موشک بالیستیک هواپرتاب خا-۴۷اِم۲ کینژال (خنجر) را به نمایش گذارده بود. تصاویر آن شلیک را وزارت دفاع روسیه در ۳۰ بهمن ۱۴۰۰ منتشر کرد و نشان داد که برای نخستین بار، یک واحد عملیاتی نیروی هوایی روسیه کاربر این موشک‌های ماورای صوت شده است.

موشک ماورای صوت کینژال را نخستین بار ولادیمیر پوتین،‌ رئیس جمهوری روسیه، در اسفند ۱۳۹۶ رونمایی کرد، ولی طراحی و توسعه آن در سال ۱۳۸۹ آغاز شده بود. این موشک سلاحی است که جمهوری فدراسیون روسیه را به یکی از پیشگامان عرصه توسعه و ساخت موشک‌های بالیستیک ماورای صوت (هایپرسونیک) تبدیل کرد؛ موشکی که فناوری‌های کنونی قادر به توسعه و ساخت سامانه‌های پدافندی به منظور مقابله با آن نیستند.

از آغاز جنگ اوکراین، نیروهای مسلح روسیه حدود ۱۰۰۰ موشک بالیستیک ۹اِم۷۲۳کِی۱ (از سامانه‌های اسکندر-اِم) و موشک کروز کالیبر خا-۱۰۱ و خا-۵۵۵ علیه حدود صد هدف در خاک اوکراین شلیک کرده است. اگرچه ساقط کردن موشک‌های بالیستیک پرتاب‌شده نیروی زمینی روسیه در طول این جنگ برای سامانه‌های پدافند ضدموشک بالیستیک انگشت‌شمار و فرسوده اِس-۳۰۰وی نیروی هوایی اوکراین ممکن نبوده است، با وجود این،‌ نیروی هوایی روسیه اقدام به شلیک موشک خنجر یا کینژال علیه اهدافی در غرب اوکراین کرده است.

استفاده نیروی هوایی روسیه از موشک‌های خنجر در طول جنگ اوکراین بیش از آن که هدف‌های نظامی برای کاهش توان رزمی نیروهای مسلح اوکراین داشته باشد، پیامی سیاسی برای ایالات متحده آمریکا و دیگر کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) دارد؛ پیامی که می‌تواند تهدید احتمالی رئیس جمهوری روسیه به استفاده از سلاح هسته‌ای در صورت ناتوانی در اشغال کامل اوکراین یا دست‌کم شهرهایی چون کی‌یف و خارکف باشد، سلاح‌هایی که موشک‌های خا-۴۷اِم۲ خنجر مجهز به کلاهک اتمی نیز شامل آن می‌شود. در این گزارش، به بررسی زرادخانه موشک‌های ماورای صوت خنجر نیروی هوایی روسیه می‌پردازیم.

سیر تحول و توسعه موشک ماورای صوت کینژال یا خنجر

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، به نظر می‌رسد توسعه و طراحی موشک ماورای صوت خنجر در سال ۱۳۸۹ آغاز شده باشد. این موشک بالیستیک هواپرتاب ماورای صوت بر پایه موشک بالیستیک زمین‌پرتاب ۹اِم۷۲۳ سامانه موشکی اسکندر-اِم توسعه یافت. هم‌زمان نیز چین توسعه و ساخت موشک ماورای صوت زمین‌پایه با قابلیت پرتاب از هواپیماهای بمب‌افکن را آغاز کرد؛ موشکی که در سال ۱۳۹۳ و پیش از آن که روسیه طرح خنجر را به نتیجه برساند، نیروهای مسلح چین هفت بار به طور موفقیت‌آمیز آن را آزمایش کرد.

با توجه به طول ۷.۲ متری موشک بالیستیک ۹اِم۷۲۳ سامانه اسکندر که موشک خنجر بر اساس آن توسعه یافته بود، تنها هواپیمای جنگنده‌ای که امکان حمل و پرتاب آن را در سازمان رزمی نیروی هوایی روسیه داشت، جنگنده رهگیر مافوق صوت میگ-۳۱ بود؛ جنگنده‌ای که پیش‌تر نیز به علت سنگین بودن و ابعاد بزرگش برای پرتاب موشک‌های ماهواره‌بر و حتی ضدماهواره استفاده شده بود.

رئیس جمهوری روسیه نخستین بار در ۱۰ اسفند ۱۳۹۶ از وجود این موشک پرده برداشت. اما دو ماه پیش از آن، یعنی در دی‌ماه همان سال، نخستین آزمایش موفق این موشک بر روی یک فروند جنگنده رهگیر میگ-۳۱کی (تغییر یافته برای حمل موشک خنجر) متعلق به مرکز ۹۲۹ام آزمون‌های پرواز چکالووا (929th V.P. Chkalova State Flight Test Centre) نیروی هوایی روسیه مستقر در آختوبینسک (Akhtubinsk) صورت گرفته بود.

یکی از ده فروند جنگنده رهگیر میگ-۳۱ کِی مجهز به موشک خنجر مرکز ۹۲۹ام آزمون‌های پروازی روسیه در آختوبینسک پس از یک پرواز آزمایشی در ۵ فروردین ۱۳۹۷‌ـ Russian Ministry of Defense

مرکز ۹۲۹ام آزمون‌های پرواز چکالووا یکی از قدیمی‌ترین مراکز آزمون‌های پروازی در جهان است که قدمت آن به ۳۰ شهریور ۱۲۹۹ (۲۱ سپتامبر ۱۹۲۰) یعنی دو سال قبل از تشکیل اتحاد جماهیر شوروی بازمی‌گردد. ده فروند از هواپیماهای جنگنده رهگیر این مرکز به منظور حمل و آزمایش موشک‌های بالیستیک هواپرتاب خنجر از سال ۱۳۹۴  تا ۱۳۹۶ تغییر یافتند. از این میان، یک فروند با شماره آر.اف-۹۵۲۱۷ به علت اشتباه خلبان بر روی زمین در ۹ بهمن‌ماه دچار سانحه و از رده پروازی خارج شد.

میگ-۳۱های این مرکز در جریان آزمون‌های پروازی‌شان با موشک‌های خنجر تا دی‌ماه سال ۱۳۹۷ در مجموع ۸۹ سورتی پرواز بر فراز دریای سیاه و خزر (کاسپین) انجام دادند. تا بهمن سال ۱۳۹۷، شمار سورتی‌های آزمایشی این ده فروند جنگنده مسلح به موشک‌های خنجر، به ۳۸۰ مورد رسید، که از این میان، ۷۰ مورد تمرین سوخت‌گیری هوایی بود. تمرکز این آزمایش‌ها بر آماده‌سازی خلبانان این جنگنده به‌منظور پرواز با جنگنده میگ-۳۱ در شرایط تجهیز و تسلیح به این موشک سنگین‌وزن بود.

در جریان رزمایش بین‌المللی آویادارت ۲۰۱۹ (Aviadarts) در مرداد و شهریور ۱۳۹۸، جنگنده‌های میگ-۳۱کِی این مرکز مجهز به موشک‌های خنجر شرکت کردند. دو ماه پس از آن، نخستین پرتاب آزمایشی این موشک از جنگنده‌های میگ-۳۱کِی این مرکز در قطب شمال صورت گرفت. به این منظور، یک فروند میگ-۳۱ به پایگاه هوایی اولِنیا (Olenya) منتقل شده بود.

در تیر ماه سال جاری، نیروی هوایی روسیه برای قدرت‌نمایی در برابر ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، و دیگر اعضای ناتو، دست به یک شلیک آزمایشی موشک خنجر بر فراز دریای مدیترانه زد. این شلیک به وسیله یکی از دو فروند میگ-۳۱کِی صورت گرفت که به همین منظور به پایگاه هوایی حمیمیم در سوریه اعزام شده بودند.

تولید انبوه موشک‌های خنجر در سال ۱۳۹۹ آغاز شد. هم‌زمان، مرکز تعمیرات هواپیمای شماره ۵۱۴ روسیه در شهر رژف (Rzhev) که در گذشته ارتقای جنگنده‌های میگ-۳۱ نیروی هوایی روسیه را آغاز کرده بود، کار ارتقا و تغییر در شماری از این جنگنده رهگیرها را برای حمل موشک‌های بالیستیک هواپرتاب خنجر آغاز کرد. نخستین دسته از جنگنده‌های میگ-۳۱ تغییریافته، جمعی هنگ ۷۶۴ شکاری هوایی مستقر در پِرم (Perm) بودند. تحویل این جنگنده‌های تغییریافته در اواسط سال ۱۴۰۰ آغاز شد. سپس، در ۳۰ بهمن ۱۴۰۰، دو فروند از این جنگنده‌ها در جریان رزمایش، دو تیر موشک خنجر از فاصله دو هزار کیلومتری علیه یک ساختمان متروکه شلیک کردند که موفقیت‌آمیز بود.

پیام سیاسی استفاده روسیه از موشک‌های ماورای صوت خنجر در جنگ اوکراین چیست؟

همان‌طور که اشاره شد، سامانه‌های پدافند ضدموشک بالیستیک کنونی چه در خدمت نیروهای مسلح روسیه و چه در خدمت آمریکا، توانایی مقابله با موشک‌های ماورای صوت را ندارند؛ امری که چنین موشک‌هایی را، چه با کلاهک هسته‌ای و چه متعارف، به‌طور قطع به تهدیدی بالقوه برای ایالات متحده آمریکا و هم‌پیمانانش تبدیل می‌کند.

مقام‌های سیاسی و نظامی آمریکا پیش‌بینی کرده‌اند که در صورت تداوم ناتوانی نیروهای مسلح روسیه در دستیابی به اهداف نهایی خود چون اشغال شهرهای کی‌یف و خارکف در اوکراین، دولت روسیه به رهبری ولادیمیر پوتین کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) را به استفاده از سلاح اتمی تهدید خواهد کرد. گفتنی است که دولت روسیه و نیروهای مسلح آن در تاریخ ۲۶ اسفند رزمایشی به منظور شبیه‌سازی مقابله با حمله اتمی انجام دادند. طی این رزمایش، هواپیماهای دولتی روسیه تخلیه مقام‌های کشور از شهر مسکو به مناطق امن واقع در شرق دور و شمال روسیه را در صورت حمله اتمی به این کشور شبیه‌سازی کردند.

ایالات متحده آمریکا نیز برنامه‌ای برای توسعه موشک هواپرتاب ماورای صوت در دست دارد. این برنامه از نمونه‌های چینی و روسی خود به‌شدت عقب است و در همه آزمایش‌هایش با شلیک از بمب‌افکن‌های سنگین بی-۵۲اِچ نیروی هوایی آمریکا با شکست همراه بوده است. تاخیر شدید در توسعه موشک بالیستیک هواپرتاب ماورای صوت در ایالات متحده آمریکا سبب برتری روسیه و چین بر این کشور در عرصه تسلیحات ماورای صوت شده است. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، با توسل به این برتری سعی دارد فشار سیاسی به غرب وارد کند.

بر اساس اعلام رسمی وزارت دفاع روسیه، موشک بالیستیک هواپرتاب خا-۴۷اِم۲ کینژال یا خنجر، در صورت شلیک از روی جنگنده رهگیر میگ-۳۱کِی از ارتفاع ۲۰ کیلومتری سطح زمین (۶۵ هزار پایی) بیش از دو هزار کیلومتر برد دارد. نمونه در دست توسعه آن برای حمل بر روی بمب‌افکن‌های سنگین توپولف ۲۲اِم۳، بردی بالغ بر سه هزار کیلومتر خواهد داشت. سرعت این موشک بین ۱۰ تا ۱۲ ماخ (۱۲۳۰۰ تا ۱۴۷۰۰ کیلومتر بر ساعت) است. این موشکی است با توان حمل کلاهک اتمی یا متعارف ۵۰۰ کیلوگرمی. مقام‌های روسی ادعا می‌کنند که این موشک مجهز به سامانه ناوبری اینرسی تطبیق‌یافته با سامانه موقعیت‌نمای جهانی گلوناس، دقت هدف‌زنی حدود یک متر دارد.