پس از ماه‌ها اعزام نیرو و برنامه‌ریزی، سرانجام نیروهای نظامی روسیه عملیات نظامی خود برای اشغال اوکراین را در بامداد پنجشنبه، پنجم اسفند ۱۴۰۰، برابر با ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ آغاز کردند. عملیاتی که در فاز نخست آن، نیروهای سه‌گانه ارتش روسیه علیه اهداف راهبردی شامل پایگاه‌های نظامی، انبارهای مهمات در اقصی نقاط اوکراین و مواضع نیروهای ارتش این کشور در خط مقدم نبرد در منطقه دونباس در شرق اوکراین حملات راکتی، توپخانه و موشکی را ترتیب دادند.

عملیات ارتش روسیه به تصرف مناطق آزاد باقی‌مانده دو استان دونتسک و لوهانسک محدود نمی‌شود و هدف آن اشغال کل اوکراین از جمله دو شهر بزرگ  کی‌یف و خارکف در دو جبهه شمالی و جنوبی این کشور است. این عملیات از ساعت ۴ تا ۸:۳۰ صبح به وقت محلی روز پنجم اسفندماه با حمله نیروی هوایی و دریایی روسیه به پایگاه‌های نظامی و انبارهای تسلیحات در سراسر اوکراین با استفاده از موشک‌های کروز و بالیستیک، آغاز شد؛ حمله‌ای که با سرکوب پدافند هوایی اوکراین با استفاده از بمب‌افکن‌های ضربتی سوخو-۳۴ همراه بود.

پس از حملات موشکی روسیه در بامداد ۵ اسفند، نیروی زمینی این کشور چندین عملیات بزرگ دیگر به‌منظور اشغال شماری از شهرهای اوکراین را آغاز کرد شماری از آن‌ها موفق بود و به اشغال شهرهایی چون نیکولایف (Nikolaev) و ملیتوپول (Melitopol) منجر شد اما در شهرهای بزرگ از جمله خارکف و کی‌یف، پایتخت اوکراین، دست‌کم تا زمان تهیه این گزارش، موفقیت‌آمیز نبود.

اگرچه نیروهای مسلح روسیه با استفاده از موشک‌های کروز و بالیستیک به تمامی پایگاه‌های هوایی اوکراین از جمله واسیلکیف (Vasilkyv) در کی‌یف حمله کردند، موفق نشدند نیروی هوایی اوکراین را از بین ببرند. در نتیجه، جنگنده‌های میگ-۲۹ و سوخو ۲۷ اوکراین موفق شدند با برقراری گشت‌های مسلحانه هوایی دست‌کم از بخش‌هایی از حریم هوایی این کشور دفاع کنند و صبح پنجشنبه با انهدام هلی‌کوپترهای حامل نیروهای هوابرد ارتش روسیه بر فراز شمال‌غرب کی‌یف، عملیات آن‌ها برای اشغال این شهر را ناکام بگذارند. در این گزارش به بررسی دقیق نقش نیروی هوایی اوکراین در دفاع از کی‌یف در دو روز نخست این جنگ می‌پردازیم.

میگ-۲۹های واسیلکیف، شکارچیان کاموف-۵۲های روسیه

پس از فاز نخست حملات که تا ساعت ۸:۳۰ طول کشید، نیروهای هنگ ۳۱ گارد هوابرد ارتش روسیه با استفاده از دست‌کم ۲۴ فروند هلی‌کوپتر ترابری میل می-۸ اِم‌تی وی-۵ تحت اسکورت و حمایت ۱۰ فروند هلی‌کوپتر تهاجمی کاموف-۵۲ و میل می-۲۴پی پایگاه موقت خود در جنوب بلاروس را ترک کردند و به سمت فرودگاه گوستومل واقع در شمال‌غرب کی‌یف رفتند تا ضمن تصرف این فرودگاه، آن را به‌منظور استفاده به‌ عنوان یک پل هوایی برای انتقال هزاران سرباز روس به غرب پایتخت اوکراین آماده کنند.

این هلی‌کوپترها در چندین دسته سه تا شش فروندی با اسکورت هلی‌کوپترهای تهاجمی به حریم هوایی اوکراین وارد شدند و پس از  نیم ساعت پرواز در ارتفاع پست، خود را به شمال‌غرب کی‌یف رساندند. هلی‌کوپترهای دسته‌ نخست موفق شدند نیروهایشان را در فرودگاه گوستومل تخلیه کنند؛ اما زمانی که دسته‌های دیگر به فرودگاه گوستومل نزدیک می‌شدند و هلی‌کوپترهای تهاجمی میل می-۲۴پی و کاموف-۵۲ نیروی هوایی روسیه به مواضع گارد ملی اوکراین در درون و اطراف این فرودگاه حمله می‌کردند، تیپ چهلم تاکتیکی هوایی از نیروی هوایی اوکراین مستقر در پایگاه واسیلکیف به‌سرعت دو فروند جنگنده میگ-۲۹ خود را که به موشک‌های هوا‌به‌هوا کوتاه‌برد حرارتی آر-۷۳ مسلح بودند، برای مقابله با هلی‌کوپترهای روسی به پرواز درآورد.

از زمان به صدا درآمدن آژیر اسکرمبل (Scramble) در اسکادران شماره ۱ از تیپ ۴۰ تاکتیکی هوایی تا زمان برخاستن جنگنده‌ها، کمتر از ۱۵دقیقه طول کشید. در آن حین که جنگنده‌های میگ-۲۹ اوکراینی در راه شمال‌غرب کی‌یف بودند، نیروهای ارتش اوکراین با تیراندازی به سمت شماری از هلی‌کوپترها آن‌ها را فراری دادند و با استفاده از یک موشک دوش پرتاب استینگر به یکی از کاموف-۵۲ ها به‌شدت آسیب زدند. خدمه کاموف۵۲ آسیب‌دیده مجبور شدند در شمال‌غرب کی‌یف فرود اضطراری کنند و نیروهای اوکراینی این هلی‌کوپتر را به غنیمت گرفتند؛ هلی‌کوپتری که نیروهای روسیه پیش از عملیات، تمامی علائم نیروی هوایی خود را از روی آن پاک کرده و به جای نشان ستاره سرخ، روی آن عملات شناسایی وی (V) کشیده بودند؛ علامتی که به‌منظور اشتباه گرفته نشدن آن‌ها با تسلیحات ارتش اوکراین روی آن‌ها درج می‌شود.

با رسیدن میگ-۲۹ها، تعقیب گریز برفراز شمال و شمال‌غرب کی‌یف آغاز شد. خلبانان هلی‌کوپترها با پرتاب شراره (Flare) سعی داشتند موشک‌های شلیکی میگ-۲۹های اوکراینی را منحرف کنند. اما در نهایت، دو فروند از آن‌ها طعمه موشک‌های هوابه‌هوای آر-۷۳ جنگنده‌های میگ-۲۹ تیپ ۴۰ شدند. بر اساس تصاویری که مردم محلی تهیه کرده‌اند، خلبانان یکی از کاموف۵۲ها پس از برخورد موشک به هلی‌کوپتر بر فراز رودخانه دنیپر خروج اضطراری کردند و نجات یافتند.

البته عملیات میگ-۲۹های تیپ ۴۰ تاکتیکی هوایی به مقابله با هلی‌کوپترهای روسیه منتهی نشد. از آنجا که شماری از نیروهای هوابرد به فرودگاه گوستومل منتقل شدند، نیروهای گارد ملی اوکراین و همچنین ارتش این کشور در مجاورت فرودگاه از نیروی هوایی اوکراین برای تامین آتش پشتیبانی نزدیک هوایی تقاضای کردند. تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی بار دیگر با میگ-۲۹هایش وارد عمل شد، در این راستا، تعدادی از میگ-۲۹ها به غلاف‌های راکت‌انداز بی ۸اِم-۱ (B8M-1) تجهیز شدند و مواضع نیروهای هوابرد ارتش روسیه  در اطراف فرودگاه را با راکت‌های اِس-۸ هدف قرار دادند.

تاریخچه میگ-۲۹های تیپ۴۰ هوایی تاکتیکی

تیپ ۴۰ تاکتیکی هوایی نیروی هوایی اوکراین پیش‌تر هنگ ۹۲ شکاری هوایی نام داشت. این هنگ در فروردین ۱۳۱۹ فعالیتش را در نیروی هوایی ارتش سرخ آغاز کرد و در طول عمرش در پنج شهر اتریش و جمهوری سوسیالیستی اوکراین مستقر بود. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تعطیلی هنگ ۱۴۶ هوایی شکاری، نیروی دفاع هوایی اوکراین که در تابستان ۱۳۷۲ در پایگاه هوایی واسیلکیف در نزدیکی کی‌یف  به جنگنده رهگیرهای میگ-۲۵پی‌دی مجهز بود، هنگ ۹۲ هوایی شکاری نیروی هوایی اوکراین را از پایگاه هوایی موکاچِوو (Mukachevo) به این پایگاه منتقل کرد تا با میگ۲۹هایش به دفاع از آسمان کی‌یف بپردازد.

در دی ۱۳۷۰، افسران هنگ ۹۲ هوایی شکاری نیروی هوایی اتحاد جماهیر شوروی به پرچم کشور تازه‌تاسیس اوکراین قسم یاد کردند. در آخرین آمار موجود از تعداد هواپیماهای این هنگ پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تعداد ۳۹ فروند جنگنده میگ۲۹ و پنج فروند جنگنده میگ-۲۳یوبی آموزشی-رزمی در خدمت آن بودند. میگ-۲۳ها در سال ۱۳۷۰ از رده خارج و با میگ-۲۹یو‌-بی‌‌های دوکابین جایگزین شدند.

همچون بسیاری از واحدهای نیروی هوایی اوکراین، این هنگ نیز در دهه ۱۳۷۰ به‌تدریج با کاهش شمار جنگنده‌های عملیاتی‌ خود مواجه شد؛ تا جایی که ساختار جدید نیروی هوایی اوکراین در ابتدای دهه ۱۳۸۰ از یک هنگ با سه اسکادران شکاری به یک تیپ با دو اسکادران تغییر کرد. این ساختار ابتدا در مهر ۱۳۸۰ تغییر کرد. سه سال بعد، این واحد رسما به تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی تغییر نام داد. این تیپ پیش از آغاز جنگ در منطقه دونباس در سال ۱۳۹۳، ماموریت‌های دفاع هوایی چون مراقبت از حریم هوایی اوکراین و مقابله با تهدیدهای تروریستی در فروردین ۱۳۹۱ در جریان بازی‌های یورو ۲۰۱۲ را به عهده داشت.

در ابتدای سال ۱۳۹۳، زمانی که ارتش روسیه کریمه را اشغال کرد، تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی تنها شش فروند میگ-۲۹ تک‌کابین و سه فروند میگ-۲۹ یوبی دو کابین عملیاتی در اختیار داشت. از آنجا که این تیپ برای خرید سوخت جت بودجه کافی نداشت، از تعدادی هواپیمای آموزشی اِل-۳۹ آلباتروس برای آماده‌پرواز نگه‌ داشتن خلبانان جنگنده‌اش که به علت گرانی پروازهای میگ-۲۹ ممکن بود هفته‌ها پرواز نکنند، استفاده می‌کرد.

با آغاز جنگ در منطقه دونباس واقع در شرق اوکراین، این تیپ نیز شماری از جنگنده‌های آماده به رزم خود را به شهر دنیپرو و فرودگاه آن اعزام کرد. جنگنده‌هایی که در این جنگ شرکت کردند، ماموریت پشتیبانی نزدیک هوایی از طریق راکت‌باران کردن مواضع نیروهای ارتش روسیه و جدایی‌طلبان را به انجام رساندند.

در طول این چند عملیات‌، سامانه‌های پدافندی نیروی هوافضای روسیه یکی از این میگ-۲۹ها را ساقط کرد. در آن روزها، کارکنان فنی تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی با پشتکار فراوان توانستند شماری از میگ۲۹های زمینگیر را عملیاتی کنند. این روند تا پس از جنگ هم ادامه یافت و هم‌زمان مرکز تعمیرات هواپیما لویو (Lviv Aircraft Repair Plant) نیز شماری میگ-۲۹ اورهال شده نیز به این تیپ تحویل داد تا جایی که در سال ۱۴۰۰، این تیپ ۲۸  فروند از مجموع ۶۹ جنگنده عملیاتی میگ ۲۹ نیروی هوایی اوکراین را در اختیار داشت.

سوخو-۲۷های تیپ ۳۹ هوایی تاکتیکی، پشتیبان مدافعان کی‌یف

میگ-۲۹های تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی تنها مدافعان کی‌یف نبودند و جنگنده‌های برتری هوایی سوخو۲۷ جمعی تیپ ۳۹ هوایی تاکتیکی مستقر در شهر اوزرنوی (Ozernoie) واقع در ۱۲۴ کیلومتری غرب کی‌یف هم از ابتدای این جنگ ده‌ها ماموریت گشت هوایی بر فراز کی‌یف و دیگر نقاط این اوکراین انجام دادند. این تیپ حدود ۱۰ فروند از مجموع ۳۵ فروند جنگنده برتری هوایی سوخو ۲۷ نیروی هوایی اوکراین را که عملیاتی‌اند، در اختیار دارد که در زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین تنها سه فروند از آن‌ها در پایگاه هوایی مادر خود مستقر بود و بقیه در پایگاه هوایی استاروکوستیانتینیف (Starokostyantyniv در غرب اوکراین بودند.

بامداد جمعه، ششم اسفند ۱۴۰۰، درست زمانی که نیروی هوایی روسیه با استفاده از موشک‌های کروز به یکی از پایگاه‌های ارتش اوکراین در شهر کی‌یف حمله کردند، سامانه‌های پدافندی نیروی هوایی اوکراین در حالی که در تلاش بود موشک‌های پرتابی بمب‌افکن‌های توپولف۹۵اِم‌اِس نیروی هوایی روسیه را ساقط کند، به اشتباه جنگنده سوخو۲۷ در حال پرواز برفراز کی‌یف را هدف موشک قرار داد که در نتیجه آن، جنگنده یادشده منهدم شد و تا زمان تهیه این گزارش خبری مبنی بر زنده‌بودن خلبان آن به دست نیامده است.

نیروی هوایی اوکراین هم‌اکنون ۱۳۵ جنگنده و بمب‌افکن ضربتی عملیاتی دارد که از این تعداد، حدود ۱۰۵ تا ۱۱۵ فروند به‌طور هم‌زمان عملیاتی‌اند و اگرچه به دلیل نیروی پدافند موشکی قدرتمند نیروی هوافضای روسیه قادر به اجرای عملیات بر فراز آسمان روسیه و بلاروس نیستند، می‌توانند از حریم هوایی این کشور در مناطقی که سامانه‌های پدافندی روسیه حضور ندارد و یا قادر نیست آن‌ها را ساقط کند، ماموریت انجام دهند.

در روزهای گذشته همچنین جنگنده‌های تهاجمی سوخو-۲۵ تیپ ۲۹۹هوایی تاکتیکی نیروی هوایی اوکراین در چند ماموریت پشتیبانی نزدیک هوایی از محل پایگاه هوایی واسیلکیف کی‌یف به‌منظور جلوگیری از پیشروی ستون‌های زرهی ارتش روسیه شرکت کرده‌اند. گزارش‌های تایید نشده مبنی بر ساقط شدن یکی از آن‌ها در بامداد ششم اسفندماه وجود دارد که نگارنده هنوز به مدرکی دال بر صحت آن دست نیافته است.

در زمان تهیه این گزارش، یعنی بعدازظهر ششم اسفندماه، نیروی زمینی ارتش روسیه با پشتیبانی حملات موشکی نیروی هوایی این کشور حمله‌ای گسترده به شمال و شمال‌غرب کی‌یف را به منظور اشغال این شهر ترتیب داد اما مشخص نیست که این حمله به سقوط قریب‌الوقوع این شهر منتهی می‌شود یا خیر. با این حال، پیش‌بینی می‌شود جنگنده‌های میگ-۲۹ تیپ ۴۰ هوایی تاکتیکی با این ستون‌های زرهی مقابله کنند. در صورت اشغال شهر، چنانچه سطوح پروازی پایگاه واسیلکیف عملیاتی باشند، میگ۲۹های پروازی باقی‌مانده به غرب اوکراین منتقل خواهند شد.