در شهریور ماه ۱۳۹۲ خبری در رسانه‌ها منتشر شد که در آن آمده بود که پروژه مرمت بازار تبریز برنده جایزه معماری «آقا خان» شده است. شاید نخستین مواجهه نسل جدید ایرانیان با نام «آقاخان» با انتشار همین خبر آغاز شده باشد.
کریم آقاخان که در همان سال بخشی از جایزه یک میلیون دلاری معماری آقاخان را در شهر لیسبون، پایتخت پرتغال به دست محمد بهشتی، مشاور وقت رئیس سازمان میراث فرهنگی ایران داد، آذرماه امسال ۸۵ ساله شد.
آقاخان چهارم، که نامش کریم الحسین شاه است، هم‌اکنون امام شیعیان اسماعیلیه نزاری است. او در روز ۱۳ دسامبر ۱۹۳۶ در ژنو سوئیس متولد شده است و می‌دانیم که تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ گذرنامه دولت شاهنشاهی ایران را در دست داشته و با آن به سراسر جهان سفر می‌کرده است. در المپیک زمستانی ۱۹۶۴ که در اینزبورگ اتریش برگزار شد، کریم آقاخان یکی از چهار ورزشکار ایرانی شرکت‌کننده در رشته اسکی سرعت و مارپیچ بود. او از دوستان نزدیک شهبانو فرح پهلوی، ملکه ایران است و دل در گرو ایران دارد. هرچند پیروان طریقتش در سراسر جهان پراکنده‌اند و چندین میلیون اسماعیلی چشم به او دارند.
عنوان آقاخان که به عنوان لقب رسمی برای امام اسماعیلیها به کار می‌رود، یادگار یک رویداد تاریخی است. در دوران کریم‌خان زند، رهبر و امام وقت اسماعیلی‌های نزاری، حاکم کرمان بودند و پس از تشکیل حکومت قاجار، حسن علی‌شاه، امام ۴۶ام اسماعیلیها با دختر فتحعلی‌شاه قاجار ازدواج کرد و در حیات این پادشاه ارج و قرب بسیار داشت. لقب «آقاخان» را فتحعلی‌شاه به امام وقت اسماعیلی اعطا کرد و پس از آن این لقب تا اکنون برای امامان بعدی باقی مانده است و به عنوان میراث متمایزشان از سوی سیاستمداران و خانواده‌های سلطنتی به رسمیت شناخته می‌شود.
کریم آقاخان پسر بزرگ شاهزاده علی خان از همسر نخستش جوآن یارد بولر است. شاهزاده علی خان خود زندگی پرفراز و نشیبی داشت. همسر دوم او ریتا هیورث، بازیگر سرشناس سینما بود که از او دختری به نام یاسمین دارد که درحقیقت خواهر ناتنی شاهزاده کریم آقاخان است.
امام کنونی اسماعیلیها در سوئیس و در دانشگاه هاروارد تحصیل کرده است و پدربزرگش یعنی آقاخان سوم او را در سال ۱۹۵۷ به عنوان جانشین امامت فرقه اسماعیلی نزاری انتخاب کرد. پدربزرگ کریم آقاخان در سال ۱۳۲۷ از محمدرضا شاه لقب «حضرت والا» را دریافت کرد که این لقب همچنان برای نام بردن از رهبر کنونی اسماعیلیها یعنی کریم آقاخان هم استفاده می‌شود. آقا خان سوم که بیش از ۷۰ سال امام اسماعیلیها بود نقش مهمی در سیاست شبه‌قاره هند داشت.
او یکی از بنیانگذاران «آل ایندیا مسلم لیگ» یا اتحادیه مسلمانان همه هندوستان و نخستین رئیس آن بود. آقاخان سوم نقش مهمی در دفاع از حقوق مسلمانان هند داشت و یکی از چهره‌های مهم در مذاکراتی بود که نهایتا به استقلال پاکستان از هند منجر شد.
آقا خان سوم تا پیش از استقلال پاکستان، مدتی نماینده هند در جامعه ملل بود. سازوکاری که پیش از تشکیل سازمان ملل برای حل مشکلات جهانی اندیشیده شده بود. او حدود یک سال هم به عنوان رئیس جامعه ملل برگزیده شد.
شاهزاده علی خان، فرزند آقاخان سوم و پدر امام کنونی اسماعیلیها نیز راه پدرش را در امور دیپلماتیک ادامه داد و مدتی سفیر پاکستان در سازمان ملل و معاون رئیس مجمع عمومی سازمان ملل بود.
اما به زندگی شاهزاده کریم آقاخان بازگردیم. رهبر کنونی اسماعیلیها گرچه بخشی از دوران کودکی‌اش را در کنیا گذرانده است ولی به همان مدرسه‌ای در سوئیس رفته که ۱۵ سال پیش از آن محمدرضا پهلوی، ولی‌عهد و شاه بعدی ایران نیز در آنجا درس خوانده بود. او بعدتر تحصیلات دانشگاهی‌اش را در هاروارد دنبال کرد و از آنجا فارغ‌التحصیل شد.
او میهمان ویژه روسای جمهور و دیگر مقام‌های ارشد سیاسی کشورهای اروپایی و آمریکایی است. در اکتبر ۲۰۱۹، شاهزاده ویلیام و کیت میدلتون پیش از سفرشان به پاکستان به مرکز آقاخان در کینگز کراس رفتند و با شاهزاده کریم آقاخان و اعضای این مرکز گفت‌وگو کردند تا بر ارتباط خانواده سلطنتی با جامعه پاکستانی تاکید کنند.
مقام‌های سیاسی غربی اگر عزم سفر به کشورهای اسلامی یا آفریقایی داشته باشند، احتمالا دیدار با کریم آقاخان هم در برنامه‌شان هست. ولی این شاهزاده ایرانی به چه دلیل این چنین مورد توجه است؟
او رهبری یک سازمان فرهنگی، اقتصادی و بشردوستانه جهانی را در دست دارد که همه با عشریه‌های پیروانش شکل گرفته است. او در مقام امام اسماعیلیها در زمره ثروتمندترین افراد جهان است ولی بخش مهمی از این دارایی‌ها صرف امور توسعه در کشورهای فقیر، گسترش آموزش و احیای فرهنگ سنتی جوامع حاشیه‌ای می‌شود.
بنیاد توسعه آقا خان که یکی از بخش‌های مهم سازمان آقاخان است که در افغانستان، هند، کشورهای آفریقای و کشورهای آسیای میانه فعالیت گسترده‌ای برای انجام پروژه‌های توسعه یا ایجاد زیرساخت‌های آموزشی و فرهنگی دارد.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید گستره فعالیت این بنیاد در افغانستان و کمکش به توسعه این کشور در دو دهه گذشته آنچنان چشم‌گیر بود که در آبان‌ماه امسال مولوی عبدالسلام حنفی، معاون نخست‌وزیر طالبان، از شاهزاده کریم آقاخان برای سفر به افغانستان دعوت کرد.
شبکه توسعه آقا خان، در ۲۰ سال گذشته، از نهادهای فعال در عرصه بازسازی و حفاظت از آثار باستانی، توسعه آموزش و ارائه خدمات به کشاورزان افغانستان بوده است. بانک وام‌های کوچک آقاخان از جمله بانک‌هایی بود که تا قبل از فروپاشی دولت پیشین افغانستان، در سراسر افغانستان فعالیت داشت و بیشتر مراجعان آن، کشاوزان و صاحبان کسب و کارهای کوچک بودند. ولی حال مشخص نیست که سرنوشت این برنامه‌های توسعه به کجا خواهد انجامید.
اسماعیلیها، شیعیانی که به باطن دین توجه دارند
اکنون اسماعیلیها در بیش از ۲۰ کشور جهان و در همه قاره‌های زندگی می‌کنند و به رواداری و انصاف مشهورند. جدایی آن‌ها از دیگر گروه‌های شیعه از یک موضوع مشخص سرچشمه گرفته است. آن‌ها معتقدند که پس از امام صادق پسر بزرگ او اسماعیل، امام بوده است. اسماعیل در زمان حیات جعفر صادق فوت می‌کند یا به روایت اسماعیلیها وارد عصر غیبت می‌شود و تعیین امام با یک گره کور مواجه می‌شود. اسماعیلیها معتقدند که نسل امامت به اسماعیل رسیده است و نه موسی کاظم که برادر کوچکتر اسماعیل بود. آن‌ها می‌گویند امامت به استثنای امام دوم و سوم (حسن و حسین) از پدر به پسر بزرگ می‌رسد و به همین دلیل محمد پسر اسماعیل امام بعدی است و نه موسی برادر اسماعیل.
این گروه راه خود را تا حدود زیادی از دیگر شیعیان جدا می‌کنند و این جدایی تا اکنون ادامه دارد. آن‌ها بر اساس تعالیم فقها و دانشمندانشان بیشتر به باطن دین توجه دارند تا ظواهر. این تفاوت دیگر آن‌ها با شیعه اثنی عشری است. نزد اسماعیلیها رعایت باطن افضل بر ظواهری مانند نماز و روزه و حج و ... است و اگر فرد به باطن بی‌توجه باشد با رعایت ظاهر راه به جایی نمی‌برد. به همین دلیل آن‌ها را «باطنیه» هم خوانده‌اند.
آن‌ها همچنین به تاویل متون و احکام معتقدند. یعنی آنچه در متون یا احادیث آمده یک وجه ظاهری ثابت و تعین یافته متناسب با زمان و مکان صدورش دارد و برای رعایت قلب و معنا باید امکان تاویل متناسب با زمان و مکان جدید برای آن متون و احکام فراهم باشد.
به همین دلیل اسماعیلیها و رهبرشان کریم آقا خان از معدود شیعیانی‌اند که به رغم جایگاه مذهبی و پایبندی‌شان به اصول معرفتی، متناسب با تحولات جهان و زندگی معاصر زیست می‌کنند. نوع پوشش و رفتارشان امروزی است و گرچه به باطن دین پایبندند ولی آن را مقید به ظواهر نمی‌کنند.
اگر به همان مراسم اعطای جایزه معماری آقاخان در شهر لیسبون و سخنرانی کریم آقاخان بازگردیم تفاوت این شیعیان با قرائت شیعی غالب در نزد ۱۲ امامی‌ها روشن‌تر می‌شود.
کریم آقا خان در آن مراسم گفت که بنیاد آقاخان خود را متعهد به روح پلورالیسم و تکثرگرایی می‌داند. او گفت که تداوم ارزش‌های فرهنگی و پاسخ دادن به ضرورت‌های زمانه دغدغه او است و همزیستی ادیان را از این راه ممکن می‌داند.
ناصرخسرو قبادیانی، رودکی سمرقندی، ابوعلی سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و حسن صباح از مشهورترین چهره‌های اسماعیلی نزاری‌اند که جایگاهی رفیع در ادبیات و تاریخ ایران دارند.
اما رواداری اسماعیلیها و تفسیر متفاوتشان از دین همیشه آن‌ها را به خطری برای فقهای شیعه چه اخباری و چه اصولی تبدیل کرده است. در سال ۱۳۹۵ که پل طبیعت در اتوبان مدرس تهران برنده جایزه آقاخان شد، رسانه‌های وابسته به سپاه پاسداران و خبرگزاری حوزه با انتشار چند مطلب نسبت به نفوذ ایده‌های اسماعیلی در ایران هشدار دادند.
مشرق‌نیوز از رسانه‌های وابسته به سپاه پاسداران با انتشار یک مطلب بسیار طولانی، اسماعیلیها را توطئه انگلیسی‌ها برای مقابله با اسلام راستین و مذهب شیعه ۱۲ امامی دانست و نسبت به انتشار اخبار در مورد اقدامات اسماعیلیها احساس نگرانی کرد.
در بخشی از این مطلب آمده است: «البته ما به هیچ وجه کافران ملحدی، چون بهائیان را با فرقه اسماعیلیه مسلمان هم ردیف نمی دانیم و در جهت تکفیر کسی نیستیم و مرادمان از مطرح کردن این بحث، بررسی علت نزدیکی شعارهایی، چون سکولاریسم و اباحه گری در طول تاریخ … از ناحیه این دو فرقه متفاوت است که می بایست با بررسی و تحقیق، حقیقت تبیین شود و مشخص شود سرمنشأ اصلی و خط دهی از کجاست.»
البته نویسنده در پاراگراف‌های بالاتر تکلیف این سوال را روشن کرده و نوشته بود که آن‌ها را هم انگلیسی‌ها ساخته و پرداخته کرده‌اند.
ایران در قلب اسماعیلیها است
حسن صباح از پیروان اسماعیلی بود که در قلعه الموت در قزوین قیام ایرانیان علیه سلجوقیان و خلفای بغداد را رهبری می‌کرد. بخش مهمی از مقاومت ایرانیان پس از اسلام برای استقلال طلبی و مقاومت در برابر سلطه خلفا و حاکمان غیرایرانی با اسماعیلیها گره خورده است.
تاریخ اسماعیلیها در دوران زندیه و قاجار فراز و نشیب بسیار داشت و دست‌کم همانطور که گفتیم همین عنوان «آقاخان» یادگار یکی از همین فرازهای تاریخی است. در سال‌های پس از انقلاب و با حاکم شدن روحانیان تندرو در راس حکومت، فعالیت اسماعیلیها در ایران عملا محدود و محدودتر شد. اسماعیلیها که روزگاری در بطن جنبش‌های آزادی‌بخش ایرانی بودند حال در سراسر جهان پراکنده‌اند و گستره اقدامات فرهنگی و توسعه‌ای آنان به سراسر جهان تسری یافته است.
