ساعت ۰۱:۳۰ بامداد روز جمعه گذشته، ۱۲ شهریور ۱۴۰۰ (سوم سپتامبر ۲۰۲۱)،  تعدادی موشک کروز و هوا به سطح از انواع دلیله و پاپ آی  (PopEye) که از سوی جنگنده‌های نیروی هوایی اسرائیل  بر فراز لبنان شلیک شد، به اهدافی  واقع در یک پادگان گارد ریاست جمهوری سوریه واقع در کوه قاسیون در مجاورت دمشق برخورد کردند. به نظر می‌رسد که آن اهداف، تسلیحاتی بوده باشند که به‌تازگی از ایران به سوریه منتقل، و به ارتش سوریه تحویل داده شده بودند. برخلاف حملات گذشته نیروی هوایی اسرائیل، نیروی پدافند هوایی ارتش سوریه این بار موفق شد تا شماری از موشک‌های کروز اسرائیلی را ساقط کند، اما برخی دیگر از آن‌ها به اهدافشان برخورد کرده‌ند.

سال‌هاست که آسمان سوریه به جولان‌گاه هواپیماهای جنگنده نیروی هوایی اسرائیل و موشک‌هاشان تبدیل شده است که عمدتا به علت ناتوانی سامانه‌های پدافند موشکی نیروی دفاع هوایی سوریه، موفق شده‌اند اهدافشان را نابود کنند. سه سامانه پدافندی برد بلند  اس-۳۰۰پی اِم-۲ (S-300PM-2)  نیروی پدافند هوایی سوریه که از مهرماه سال ۱۳۹۷ در خدمت آن قرار دارند، نیز تا کنون برای مقابله با جنگنده‌های اسرائیلی  به‌کار گرفته نشده‌اند.

نیروی هوافضای روسیه نیز از مناطق مهمی که پایگاه‌های آن در استان لاذقیه قرار دارند، با استفاده از سامانه‌های پدافند موشکی ارتفاع بلند اس-۴۰۰ و ارتفاع پست تور ام۲ و پانتسیر اس۲ محافظت می‌کند. اما به دنبال توافقات پنهان مسکو و تل آویو، آن سامانه‌ها تا  کنون حتی یک موشک به سمت جنگنده‌های اسرائیلی و موشک‌های آن‌ها شلیک نکرده‌اند. علاوه بر آن، حملات نیروی هوایی اسرائیل به پایگاه‌هایی تحت استفاده نیروهای روسی نیز با اطلاع قبلی نیروهای نظامی روسیه و با هماهنگی کامل با آن‌ها، در زمان‌هایی صورت می‌گرفت که پرسنل و تجهیزات نیروی هوافضای روسیه از آن‌ها تخلیه شده بود.  علاوه بر آن، این گمانه‌زنی‌ها نیز در بین است که مقامات روسی اطلاعات مربوط به ضعف‌های شبکه پدافندی سوریه را در اختیار همتایان اسرائیلی خود قرار می‌دهند، و این امر می‌تواند در موفقیت عمده حملات هوایی اسرائیل به سوریه دخیل باشد.

چرا سامانه‌های پدافند موشکی ارتفاع بلند سوریه عملکرد ضعیفی دارند؟

اگرچه نیروی پدافند هوایی ارتش سوریه از مهرماه سال ۱۳۹۷ سه واحد سامانه پدافند موشکی ارتفاع بلند اس-۳۰۰پی اِم-۲ در اختیار دارد که دو واحد آن از سال ۱۳۹۸ به محافظت از مناطق حساسی چون تاسیسات و کارخانجات تولید کننده موشک‌های بالستیک آن کشور در مصیاف مشغولند، اما این سامانه‌ها به دلایلی که بسیاری از کارشناسان  بر آن واقف نیستند، از مقابله با حملات هوایی اسرائیل خودداری کرده‌اند.

با توجه به نبود امکان تحرک سریع این سامانه‌ها، نیروی هوایی اسرائیل می‌تواند در یک عملیات سرکوب پدافند هوایی دشمن، آن‌ها را از میان بردارد. به همین دلیل، در سال‌های گذشته نیروی پدافند ارتش سوریه با درگیر نکردن این سامانه‌ها با جنگنده‌های اسرائیلی، سعی در حفظ آن‌ها برای استفاده به منظور محافظت از آسمان مناطق تحت کنترل دولت سوریه در برابر حملات هوایی کشورهای ثالث (مانند ترکیه) داشته است. در همین راستا، به جای این سامانه‌ها، نیروی پدافند هوایی  سوریه برای مقابله با آن دسته از جنگنده‌های اسرائیلی که در ارتفاع بالا پرواز می‌کنند، از سامانه‌های قدیمی‌تر اس-۲۰۰وی‌ئی مجهز به موشک‌های زمین به هوای ۵وی۲۸ئی (5V28E)استفاده می‌کند که در مقایسه با اس-۲۰۰پی ام-۲ عملکرد بسیار ضعیفی دارد.

با توجه به برد بالای موشک‌های این سامانه که بالغ بر ۲۴۰ کیلومتر است، در صورت به‌کارگیری راهبرد جنگ الکترونیک از سوی جنگنده‌های اسرائیلی و از دست رفتن قفل راداری آن، موشک مورد نظر می‌تواند بی‌هدف مستقیم به پرواز ادامه دهد. در برخی از موارد به علت فعال نشدن مکانیزم «خودکشی» یا خودنابودسازی آن، موشک مورد نظر پس از کاهش ارتفاع، مانند موشک بالستیک به زمین برخورد می‌کند. به همین دلیل در سال‌های گذشته، شماری از موشک‌های ۵وی۲۸ئی شلیک شده از سوی سوریه، سر از اردن، اسرائیل، یا قبرس درآورده‌اند. به عنوان مثال در بامداد دوم اردیبهشت ۱۴۰۰، یکی از موشک‌های زمین به هوای ۵وی۲۸ئی که به سمت یک دسته از اف-۱۶‌های نیروی هوایی اسرائیل شلیک شده بود، به علت عمل نکردن مکانیزم خودکشی آن، در  ۲۰ کیلومتری تاسیسات هسته‌ای دیمونای اسرائیل در صحرای نقب به زمین برخورد کرد.

پنجشنبه‌شب گذشته نیز پس از شلیک موشک‌های کروز و هوا به سطح به سمت دمشق، یک سایت پدافند موشکی اس-۲۰۰وی ئی در نزدیکی آن شهر، یک موشک ۵وی۲۸ئی به سمت جنگنده‌های اسرائیلی در مسیر بازگشت آن در آسمان لبنان به اسرائیل شلیک کرد که به علت به‌کارگیری «جنگ الکترونیک» از سوی  جنگنده‌های اسرائیلی، منحرف شد و به سمت تل آویو ادامه مسیر داد و سرانجام به منظور جلوگیری از برخوردش با تاسیسات شهری، از سوی یک سامانه پدافند موشکی فرماندهی پدافند هوایی اسرائیل ساقط شد.

سامانه‌های پدافند موشکی ارتفاع متوسط و  پست سوریه

برای مقابله با جنگنده‌های اسرائیلی و موشک‌‌های آن‌ها در ارتفاع متوسط، نیروی  پدافند هوایی سوریه از سامانه‌های مختلفی استفاده می‌کند. در سال‌های ۱۳۸۹ الی ۱۳۹۲، این نیرو هشت واحد سامانه پدافندی بوک ام۲ئی و دوازده واحد سامانه پدافندی اس-۱۲۵  پِچورا-۲اِم (S-125 Pechora-2M2)  از روسیه دریافت کرد. از آن میان، اسرائیل تا کنون متعلقات دست‌کم سه سامانه را در عملیات‌های سرکوب پدافند هوایی از میان برداشته است. سایر سامانه‌ها نیز در مناطق تحت کنترل دولت سوریه به محافظت از حریم هوایی آن کشور در ارتفاع متوسط مشغولند.

برای مقابله با تهدیدات ارتفاع پست، از پهپادها و هلیکوپترها گرفته تا جنگنده‌ها و موشک‌هاشان،  نیروی پدافند هوایی سوریه از سامانه‌های پدافند موشکی پانتسیر اس۱ئی و اس۲ئی استفاده می‌کند. که به ۱۲ موشک زمین به هوا و ۲ تیربار ۳۰ میلیمتری مجهزند.  بر اساس اطلاعات موجود در آرشیو موسسه صلح استکهلم، سوریه بر اساس یک قرارداد خرید تسلیحات به ارزش ۴۰۰ میلیون دلاری با روسیه، ۳۶ سامانه پدافندی پانتسیر اس۱ئی، و ۹۰۰ موشک زمین به هوای ۵۷ئی۶ برای استفاده آن‌ها،  در سال‌های ۱۳۸۷ الی  ۱۳۹۲ از آن کشور تحویل گرفت. در همان سال‌ها، ۸۰۰ تیر موشک سطح به هوای میانبرد ۹ اِم۳۱۷ نیز برای استفاده سامانه‌های بوک ام۲ئی تحویل گرفته شد.

از ابتدای سال گذشته میلادی تا به امروز، میزان موفقیت سامانه‌های پدافند موشکی پانتسیر در ساقط کردن موشک‌های کروز و هوا به سطح اسرائیلی در حملات هوایی کاهش قابل توجهی داشته است که دلیل آن می‌تواند اتخاذ تاکتیک‌های جدید جنگ الترونیکی از سوی نیروی هوایی اسرائیل، و نیز ایجاد اهداف کاذب با استفاده از برخی از  موشک‌های کروز برای انحراف خدمه این سامانه‌ها باشد. هرچند در مواردی  برخی از موشک‌های شلیک شده از سوی سامانه‌های پانتسیر موفق شده‌اند تعدادی از موشک‌های کروز اسرائیلی را ساقط کنند، اما در نهایت شماری از موشک‌ها که از مهلکه گریختند، توانستند به اهداف خود، از جمله در کوه قاسیون واقع در مجاورت دمشق، برخورد کنند.

لازم به ذکر است که در جریان عمده حملات هوایی از سوی نیروی هوایی اسرائیل به دمشق و حومه آن، جنگنده‌های اسرائیلی با پرواز در ارتفاع پست بر فراز لبنان خود را به نزدیکی حریم هوایی سوریه در غرب  دمشق می‌رسانند و  پس از افزایش ارتفاع و پرواز در ارتفاع متوسط برای مدت زمانی کوتاه، موشک‌های کروز دلیله و هوا به سطح پاپ آی را به سمت هدف یا اهداف  خود شلیک می‌کنند. پس از آن، ارتفاع را دوباره کاهش می‌دهند و با استفاده از پس‌سوز موتورهای جنگنده‌هاشان از مهلکه می‌گریزند.  سقف پرواز پایین آن‌ها  و پنهان شدن در پشت کوه‌های مناطق شرقی لبنان، امکان ره‌گیری و ساقط کردن‌شان را به سامانه‌های اس-۳۰۰ نمی‌دهد. این جنگنده‌ها معمولا تنها در آستانه ورود به حریم هوایی اسرائیل ارتفاع خود را افزایش می‌دهند و در معرض دید رادارهای ره‌گیری  و کنترل آتش سامانه‌های اس۲۰۰ وی ئی نیروی پدافند هوایی سوریه قرار می‌گیرند که عملکرد بسیار ضعیفی در مقایسه با اس-۳۰۰ دارند.