بهمن‌ماه امسال، مصادف است با چهل‌وپنجمین سالگرد ورود ۵ فروند نخست از مجموع ۸۰ فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت (F-14A Tomcat) به ایران که در دی ماه ۱۳۵۲ و مرداد ۱۳۵۳، به‌وسیله نظام شاهنشاهی از شرکت گرومن (Grumman)، طراح و سازنده این هواپیما، خریداری شد. نخستین پنج فروند تامکت نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، در روزهای ۵ و ۱۰ بهمن ماه ۱۳۵۴ وارد ایران شد. تحویل ۷۵ تامکت دیگر، تا ۶ مرداد ۱۳۵۷ به طول انجامید. در نهایت، همگی به جز فروند آخر تا شهریور ۱۳۵۷ به ایران وارد شد.

انتخاب و خریداری رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت به‌وسیله محمدرضا شاه پهلوی، صورت گرفت. این جنگنده‌ها امکان مقابله با موشک‌های کروز شلیک شده از بمب‌افکن‌های توپولف ۱۶ نیروی هوایی عراق و همچنین هواپیماهای شناسایی میگ-۲۵آر نیروی هوایی شوروی سابق را برای نیروی هوایی شاهنشاهی ایران فراهم می‌کرد؛ آن‌هم زمانی که دولت آمریکا، از فروش سامانه‌های پدافند موشکی برد بلند اِم‌آی‌اِم-۱۴ نایک هرکولس (MIM-14 Nike Hercules) به ایران خودداری کرده بود. این هواپیماهای جاسوسی به‌طور هفتگی، بی‌اجازه و به‌طور کاملا غیر قانونی در مسیر خود از پایگاه هوایی ناسوسنایا (Nasosnaya) در نزدیکی باکو، به پایگاه هوایی التقدم در عراق، بر فراز ایران پرواز کرده و از پایگاه‌های نظامی ایران عکس‌برداری می‌کردند.

موشک‌های ایم-۵۴آ فونیکس (AIM-54A Phoenix) این جنگنده‌ها با برد موثر حداکثر ۱۹۰ کیلومتر، امکان شکار هواپیماهای دشمن را خارج از برد رادارهای آنها برای نیروی هوایی ایران فراهم می‌کرد. این موشک‌ها، همواره نیروی هوایی ایران را در نبرد هوایی فامد (فراتر از میدان دید) در موقعیت بسیار برتری در مقابل رقیب عراقی خود قرار می‌داد. علاوه بر فونیکس موشک‌های میانبرد ایم-۷اِف اسپارو و کوتاهبرد ایم-۹اِل سایدویندر نیز جهت استفاده تامکت‌های ایران، خریداری شدند. نخستین گروه از خلبانان و اساتید خلبانان تامکت نیروی هوایی ایران، ۲۰ ماه آموزش نبردهای هوایی در میدان دید و فاصله کم را در مدرسه خلبانی جنگنده نیروی دریایی آمریکا به نام تاپ گان (Top Gun) در میرامار گذراندند. آنها حداکثر دانش لازم را جهت درگیری نزدیک هوایی و استفاده از توپ ۲۰ میلیمتری و موشک‌های سایدویندر این هواپیما کسب کردند.

اگرچه سیاستمداران دولت موقت و سران رژیم جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب، در تلاش برای فروش این جنگنده‌های باارزش بودند تا توان دفاعی و رزمی نیروی هوایی ارتش را کاهش دهند، با آغاز جنگ ایران و عراق، این جنگنده‌ها حتی با وجود آنکه در ماه‌های نخست جنگ تنها تعداد انگشت‌شماری از آنها در پایگاه‌های هفتم و هشتم شکاری عملیاتی بود و تنها قابلیت حمل موشک‌های فونیکس را داشتند، توانستند برتری هوایی را برای نیروی هوایی ایران در میدان نبرد به ارمغان آورند. این جنگنده‌ها، شرایط را برای شکست حصر آبادان و آزادسازی خرمشهر فراهم کردند. در طول جنگ، این جنگنده‌های باارزش، تاسیسات نفتی ایران و آبراه‌های خلیج فارس و تنگه هرمز را در برابر حملات جنگنده‌های نیروی هوایی عراق ایمن ساختند. در مقابل شکار تنها چهار فروند از این تامکت‌ها به‌وسیله میراژ اف.۱‌های نیروی هوایی عراق، موفق شدند بیش از ۱۰۰ فروند جنگنده و بالگرد نیروی هوایی عراق را در طول جنگ شکار کنند.

تحویل نخستین دسته پنج فروندی اف-۱۴آ در بهمن ۱۳۵۴

۴۵ سال پیش، در صبح روز یکشنبه ۵ بهمن ۱۳۵۴، نخستین سه فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت (F-14A Tomcat) نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، در فرودگاه مهرآباد تهران به زمین نشست. پنج روز بعد، دو فروند تامکت دیگر نیز به آنها ملحق شد. جنگنده‌هایی که به‌طور مستقیم، پس از طی حدود ۶۰۰۰ مایل (۹۶۵۶ کیلومتر) از تاسیسات گرومن (Grumman) در کالورتون (Calverton) ایالات نیویورک با چند مرتبه سوختگیری هوایی، به تهران رسیدند. یک روز بعد، در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۵۴، سه فروند از پنج فروند تامکت نخست تحویلی به ایران، از پایگاه یکم شکاری تاکتیکی در مهرآباد تهران به پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی در اصفهان پرواز کردند تا در مراسم تحویل و رونمایی از جنگنده رهگیرهای تامکت نیروی هوایی شاهنشاهی، در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی شرکت کنند. این پایگاه به یاد ارتشبد محمد خاتمی که در ۲۱ شهریور ۱۳۵۴ در سانحه کایت سواری، جان باخته بود «خاتمی» نام گرفته بود.

جنگنده نخست، به خلبانی سروان مجید زنگنه و ناوبری سروان کاظم حیدرزاده، پیش از مراسم به اصفهان رسید تا زمان آغاز سخنرانی فرماندهان در کنار آنها حضور داشته باشد. راس ساعت ۱۰ صبح، سپهبد امیرحسین ربیعی، فرمانده ستاد فرماندهی تاکتیکی نیروی هوایی شاهنشاهی، شروع به سخنرانی کرد. در کنار او، سرلشکر عبدالحسین مینوسپهر، فرمانده پایگاه هشتم شکاری و مدیر پروژه تامکت نیروی هوایی ارتش و همچنین سرلشکر نادر یوسفی، جانشین فرماندهی عملیات نیروی هوایی حضور داشتند. چند ثانیه پس از آغاز سخنرانی سپهبد ربیعی، دو فروند جنگنده دیگر به خلبانی سرگرد ایرج خرم و سروان محمد فرح آور و در کابین عقب آنها ناوبرهای شرکت گرومن، از فراز پایگاه عبور کرده و پس از انجام چند مانور، به زمین نشستند.

پس از آن، به تدریج ۷۵ فروند جنگنده رهگیر تامکت دیگر نیز بر اساس قراردادهای منعقدشده بین وزارت جنگ ایران و دولت ایالات متحده آمریکا در دی ۱۳۵۲ و مرداد ۱۳۵۳، تحویل نیروی هوایی ارتش شد. آخرین فروند از آنها، با شماره ۶۰۸۰-۳، در تاریخ ۶ مرداد ۱۳۵۷، طی یک مراسم ویژه در تاسیسات کالوِرتون، تحویل نیروی هوایی شاهنشاهی ایران شد. در جریان این مراسم، سفیر وقت ایران، اردشیر زاهدی و شاهزاده علیرضا پهلوی که در آن تاریخ ۱۱ سال داشت و به تازگی فن خلبانی را آموخته بود، حضور داشتند.

این جنگنده پس از تحویل، در آمریکا باقی ماند تا برای توسعه و آزمایشِ یک سنسور جدید فروسرخ و تلویزیونی در دماغه‌ آن و همچنین تعبیه سامانه سوختگیری از بوم هواپیمای سوخترسان به جای سیستم شلنگ و سبد (Drogue and probe) مجهز شود. به دنبال وقوع انقلاب، آخرین تامکت نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، در آمریکا باقی ماند و توقیف شد و پس از چند سال، به خدمت نیروی دریایی آمریکا درآمد. این هواپیما پس از بازنشستگی، در سال ۱۳۸۵، به مرکز نگهداری و اوراق هواپیماهای نظامی آمریکا در دیویس مونتان (Davis-Monthan) ارسال شد و تا به امروز در آنجا زمینگیر است.

تلاش ناموفق رژیم جمهوری اسلامی برای فروش تامکت‌ها

در مجموع، تعداد ۷۱۹ تیر موشک فونیکس، جهت استفاده این جنگنده‌ها به کمپانی هیوز سفارش داده شده بود. علاوه بر موشک‌های فونیکس، تعداد ۳۶۲ تیر موشک میانبرد هدایت نیمه‌فعال راداری ایم-۷اِف اسپارو (AIM-7F Sparrow) با برد ۸۵ کیلومتر و ۳۶۲ تیر موشک کوتاهبرد هدایت فروسرخ ایم-۹اِل سایدویندر (AIM-9L Sidewinder) با برد ۱۶ کیلومتر، جهت استفاده تامکت‌ها نیز سفارش داده شد. در مجموع، تنها ۲۲۴ موشک فونیکس تا وقوع انقلاب اسلامی تحویل داده شد و قرارداد خرید موشک‌های باقیمانده، به همراه تمامی اسپارو و سایدویندرها به‌وسیله دولت بختیار و به درخواست چهره‌های ملی-مذهبی و هواداران آیت‌الله خمینی، در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۵۷ لغو شد. علاوه بر لغو خرید این موشک‌ها، برنامه نیروی هوایی شاهنشاهی ایران برای سفارش و خرید ۷۰ فروند اف-۱۴آ دیگر، به کلی منتفی شد.

در ماه‌های پیش از وقوع انقلاب اسلامی، انقلابیون از گروه‌های مسلح چون چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین خلق، دست به حملاتی تروریستی زدند. هدف این حملات، مستشاران آمریکایی در ایران، از جمله پرسنل گرومن که وظیفه آموزش نفرات فنی و خلبانان تامکت را در اصفهان برعهده داشتند و خانواده‌های آنها بود. این اقدام، منجر به خروج اضطراری آنها از ایران و توقف امر آموزش پرسنل فنی ایرانی، خلبانان و افسران کنترل رادار این تامکت‌ها شد. کمبود نفرات فنی، تصفیه و اخراج ۱۴ نفر استاد خلبان و خلبان با تجربه تامکت (از مجموع ۵۰ نفر) و همچنین توقف آموزش و یا تصفیه ۳۱ نفر از ۶۸ افسر کنترل سلاح تامکت‌ها، آمادگی رزمی گردان‌های ۷۱ و ۸۲ شکاری تاکتیکی را در سال ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹، به شدت کاهش داد.

سیاستمداران ملی مذهبی همچون ابراهیم یزدی و گروهی از آیت‌الله‌ها، به دنبال پاک‌کردن نیروهای مسلح ایران از مظاهر اقتدار نظامی و مدرنیسم بودند. جنگنده‌های تامکت نیز از دید آنها، نماد پیشرفت و قدرت نظامی ایران در زمان حکومت پهلوی بود. به همین دلیل، تمام تلاش‌ها در راستای بازپس‌فرستادن این جنگنده‌ها به آمریکا در زمان دولت موقت صورت گرفت.

پس از اشغال سفارت آمریکا و گروگانگیری دانشجویان حامی روح الله خمینی، دیگر امکان بازپس‌فرستادن تامکت‌ها به آمریکا وجود نداشت. لذا رژیم جمهوری اسلامی، مذاکراتی را با دولت‌های کانادا و ترکیه، جهت فروش این جنگنده‌ها با قیمتی بسیار پایین‌تر از آن چیزی که در زمان شاه خریداری شده بودند، شروع کرد.

در نهایت، با درایت گروهی از پرسنل و فرماندهان نیروی هوایی ارتش و به دلیل آغاز جنگ، خطر فروش ناوگان باارزش جنگنده‌های اف-۱۴آ ایران که تنها رهگیرهایی بودند که قابلیت ایجاد برتری هوایی ایران در ماه‌های نخست جنگ ایران و عراق را فراهم کردند، رفع شد. این جنگنده‌ها در ماه‌های نخست جنگ، موفق شدند برتری هوایی ایران را در نبرد هوایی فراهم کرده و شرایطی را برای جنگنده‌های اف-۵ئی/اف تایگر ۲ (F-5E/F Tiger II) و اف-۴دی/ئی فانتوم ۲ (F-4D/E Phantom II) و همچنین بالگردهای تهاجمی بل آ اِچ-۱جِی اینترنشنال کبرا (Bell AH-1J International Cobra) هوانیروز ارتش ایران فراهم کنند تا ماشین جنگی عراق را در بیابان‌های خوزستان زمینگیر و متوقف و از اشغال آبادان، اهواز، اندیمشک و دزفول جلوگیری کنند.

در سال‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱ نیز این جنگنده‌ها نقش مهمی در فراهم‌کردن پوشش هوایی برای جنگنده بمب‌افکن‌های اف-۴ و اف-۵ نیروی هوایی و همچنین یالگردهای هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) و هوادریا (هواپیمایی نیروی دریایی) ارتش در کنار نیروهای زمینی از ارتش و سپاه، در جریان عملیات‌های مهم منتهی به آزادسازی خرمشهر ایفا کردند. از دیگر کاربردهای حیاتی و راهبردی این جنگنده‌ها، محافظت از کاروان کشتی‌های تجاری، نفتکش‌ها، پایانه‌های نفتی و بنادر و پالایشگاه‌ها در ماهشهر، خارک و سایر نقاط کشور بود. در قسمت بعدی این مقاله، به نقش مهم اف-۱۴آ تامکت‌های نیروی هوایی ارتش، در طول جنگ ایران و عراق و وضعیت کنونی آنها خواهیم پرداخت.