«از همه وزارتخانه‌ها، از همه ادارات باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشد، آثار اسلام باید باشد، نه آثاری که تمدن است». این پاسخ آیت‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی، به پرسشی درباره ماندگاری نمادهای سلطنتی در ایران است. او در دهم اسفندماه ۱۳۵۷ خواستار حذف «آرم‌‌های شاهنشاهی و طاغوت از بیرق ایران» و نقش بستن «عَلَم اسلام» روی آن شد.

به رغم بی‌علاقگی (اگر دشمنی نباشد) آشکار و نهان آیت‌الله خمینی با هرآنچه که یادآور تمدن و تاریخ غنی ایرانیان بود، دولت موقت همچنان پرچم شیر و خورشید را به کار ‌برد. تصاویری از گردهمایی‌ها و سخنرانی‌های مقامات جمهوری اسلامی در ماه‌های نخستین انقلاب در حالی که پرچم «شیر و خورشید» برافراشته است، موجود است.

روند حذف «شیر و خورشید» و جایگزینی آن با ۲۲ ستاره و ۸ مشت گره کرده حول یک نشان «الله‌اکبر» تا ۱۰ بهمن ۱۳۵۸ به طول انجامید. طرح نهایی و کنونی پرچم جمهوری اسلامی که طبق اصل هجدهم قانون اساسی باید حاوی «الله‌اکبر» باشد، در ۱۵ تیرماه ۱۳۵۹ تصویب و اجرا شد.

علاوه بر انتقادهایی که در مورد طراحی و منشاء «نشانه‌»‌ای که در قسمت سفید پرچم کنونی جمهوری اسلامی قرار دارد، مطرح است، گروهی از ناظران و تحلیلگران استفاده از «لا اله الا الله» یا ۲۲ «الله‌اکبر» روی این پرچم را نشانه تبعیض مذهبی نهادینه شده در ساختار جمهوری اسلامی می‌دانند. پرچمی که شهروندان غیرمسلمان، سکولار یا خداناباور را نمایندگی نمی‌کند. سرکوب اقلیت‌های مذهبی در ۴۰ و اندی سالی که از عمر جمهوری اسلامی می‌گذرد، گواهی بر این مدعا است.

تاریخ کهن شیر و خورشید

«خورشید» به عنوان نشان «میترا»، ریشه در باورهای ایرانیان باستان داشته است و «شیر» همواره با شاهنشاهی در فلات ایران پیوند نزدیکی داشته و آثار به جا مانده از تندیس‌ها، سردیس‌ها، تاج‌ها، جام‌ها و ... به خوبی آن را به نمایش می‌گذارد. احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی، از تاریخ‌نگاران و نویسندگان به نام ایرانی در بررسی بخشی از شواهد و متون ادبی و باستان‌شناسی، به این نکته اشاره می‌کنند که ریشه نماد شیر و خورشید نشان ستاره‌بینی، خورشید در صورت فلکیِ اسد (شیر) در منطقه البروج است که به تدریج به نقوش هنری راه می‌یابد و روی پرچم نقش می‌بندد. 

پرچم امروزی با سه رنگ برابر سبز، ‌سفید و سرخ و با نشان شیر و خورشید طلایی (شیر ایستاده با شمشیری در دست راست و خورشیدی که پشت آن طلوع کرده) در دوران سلطنت رضاشاه پهلوی به عنوان پرچم ملی ایران شکل گرفت و در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی در دوره سلطنت محمدرضاشاه پهلوی طرح مدرن آن ارایه شد.

قبل از آن در اواخر دوره ناصرالدین شاه، نشان شیر و خورشید، روی قسمت سفید پرچم سه رنگ ایران قرار داشت با این تفاوت که خورشید، یک صورت با چشم، ابرو و بینی داشت.

پیش‌تر شیر و خورشید طلایی روی قسمت سفید پرچمی با حاشیه سبز قرار داشت.

لویی دوبو، نویسنده فرانسوی قرن نوزدهم، می‌گوید محمدشاه قاجار دو پرچم داشته که یکی از آنها با نقش شیری خوابیده و خورشیدی است که از پشت آن طلوع می‌کند. تصاویر کتاب «سفر در ایران» نوشته گاسپار دروویل، دو پرچم از دوره فتحعلی‌شاه را نشان می‌دهد که روی هر دوی آنها نشان بزرگی از شیر و خورشید قرار دارد. برخی معتقدند در این دوره بود که به تدریج یک شمشیر به دست راست شیر روی پرچم داده شد، چرا که تا قبل از آن شیر روی پرچم تنها یکی از دستان خود را بالا نگه‌داشته بود.

در دوره صفویان نیز شاه تهماسب صفوی دستور می‌دهد نماد برج حمل (گوسفند) که ماه تولد او بوده روی پرچم سبز با دایره‌ای زرد رنگ نقش ببندد که دایره به خورشیدی با صورت زنانه تبدیل می‌شود. در دوره شاه عباس نقش شیر به جای گوسفند روی پرچم می‌آید و نقشه اولیه پرچم شیر و خورشید نشان کنونی ظاهر می‌شود. در آن دوران تاریخ‌نگاران شکل‌های هندسی و رنگ‌های متفاوتی برای پرچم‌های ایران ثبت کرده‌اند، و در بسیاری از آنها نقش شیر و خورشید مشترک است. هرچند که علیرضا شاپور شهبازی، باستان‌شناس و تاریخ‌نگار پرچم‌هایی که به شیر و خورشید منقش نیستند را مشکوک خوانده و برای یکی از آنها خاستگاهی هندی را احتمال داده است.

نخستین پرچم با شناسه کاملا ایرانی «درفش کاویانی» است که در دوره ساسانیان مورد استفاده قرار می‌گرفت و پس از حمله مسلمانان به ایران،‌ سوزانده شد. بعد از آن بود که پرچم امویان و پرچم سیاه عباسیان با عبارت «محمد رسول‌الله»  مورد استفاده قرار گرفت. برای سال‌ها پس از حمله مغولان نیز پرچم‌های متفاوتی استفاده شد. اما سابقه یکی از قدیمی‌ترین پرچم‌های شیر و خورشید نشان شناخته شده به دوره تیموریان باز می‌گردد. این پرچم در یکی از مینیاتورهای شمس‌الدین کاشانی به تصویر کشیده شده است.

احیای شیر و خورشید به دست نسل انقلاب

با سفری طولانی‌تر در تاریخ، درمی‌یابیم که نماد شیر و خورشید نه تنها بر بیرق‌ها و درفش‌های ایران نقش بسته، بلکه سابقه آن تا مهر نادرشاهی، سکه‌های شیر و خورشید نشان دوره سلجوقیان، نقش برجسته‌های نقش رستم و تخت‌جمشید که نماد تاریخ، فرهنگ و تمدن کهن ایرانی است، و پادشاهان قبل از او به عقب بازمی‌گردد. 

از همین رو آیت‌الله خمینی با تعریف نامانوسی که از نخستین حکومت غیرپادشاهی در ایران  با عنوان «جمهوری اسلامی» ارایه داد، حذف نشانه‌های «ایرانی» بودن که همزمان با سابقه ۲۵۷۹ساله شاهنشاهی (از زمان تاج‌گذاری کوروش کبیر) و هزاران ساله شاهنشاهی در فلات ایران در هم آمیخته را در دستور کار قرار داد.

اما حتی مقاماتی که در بطن انقلاب اسلامی آیت‌الله خمینی به قدرت رسیده‌اند نیز در سال‌های گذشته برای جلب توجه افکار عمومی و با درک میزان احترام و علاقه بخش قابل توجهی از مردم به نمادهای کهن ایرانی، از بازگشت مجسمه‌های شیر و خورشید و نقش بستن آن روی پرچم سخن گفته‌اند. غلامعلی حداد عادل، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی در دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد در خردادماه ۱۳۸۶ گفت: «با بالا رفتن مجسمه‌های شیر و خورشید بر سر در مجلس شورای اسلامی با موافقت افکار عمومی، مشکلی نداریم.» پیش از او کوروش نیکنام،‌ نماینده زرتشتیان با اشاره به اینکه شیر و خورشید یکی از «کهن‌ترین نمادهای ملی ایرانیان» است خواستار بازگشت این نماد به سردر مجلس شده بود.

یک سال بعد در ۱۷ مرداد ۱۳۸۷ روزنامه سرمایه از بازگشت مجسمه‌های شیر بدون خورشید به سردر مجلس شورای اسلامی خبر داد. پنج روز بعد، در ۲۲ مردادماه همین روزنامه از پایین کشیده شدن مجسمه‌ها خبر می‌دهد.

شش سال پس از آن بود که در اردیبهشت ۱۳۹۳، علی یونسی، نماینده سابق مجلس و مشاور وقت رئیس‌جمهور مدعی شد، «نماد شیر و خورشید سلطنتی نیست، شیر نماد حضرت علی و خورشید نماد حضرت محمد است و اگر به من باشد هلال احمر را تغییر می‌دهم و شیر و خورشید را جایگزین آن می‌کنم.»

 به رغم فضای سرکوب و خفقان داخل کشور، در تظاهرات سال‌های اخیر، بارها و بارها پرچم شیر و خورشید به نشانه مخالفت با حاکمیت جمهوری اسلامی بر ایران، در اعتراض‌های مردمی برافراشته شده است. منوچهر بختیاری، پدر پویا بختیاری، از نسل جوانان متولد پس از انقلاب اسلامی که در جریان سرکوب اعتراض‌های مردمی آبان‌ماه ۱۳۹۸ جان باخت از جمله این معترضان است. او با به دست گرفتن پرچم شیر و خورشید به دنبال دادخواهی برای پویا و هزاران جوان دیگر است که به اتهام هم‌نظر نبودن با آنچه که آیت‌الله خمینی و همفکران‌اش بنیان‌ گذاشتند، در طول این سال‌ها شکنجه شدند، به زندان افتادند و یا کشته شدند.

امروز که بیش از چهل سال از درگذشت محمدرضا شاه پهلوی که با معرفی بیرقی با «عَلَم اسلام» به عنوان پرچم رسمی جمهوری اسلامی همزمان است، سپری شده است،‌ همچنان بخش قابل توجهی از ایرانیان پرچم «شیر و خورشید» نشان را پرچم رسمی «ایران» می‌دانند. بسیاری از ایرانیان در گردهمایی‌های فرهنگی، اجتماعی، ورزشی یا سیاسی خارج از ایران از پرچم «شیر و خورشید» استفاده می‌کنند که به شکل امروزی و مدرن، در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی طراحی شد. پرچم سه رنگ ایران با نشان شیر و خورشید به عنوان نماد دوران سلطنت شاه فقید ایران و تاریخ کهن ایرانیان، همچنان مورد احترام و علاقه بسیاری از ایرانیان و یادآور «روزهای بهتر و امیدبخش» است.