آلبوم «خراسانیات» محمدرضا شجریان و پرویز مشکاتیان، بعد از گذشت سه دهه در بیستم اسفندماه ۱۳۹۸ و در حالی به بازار موسیقی ایران عرضه شد که شجریان در بستر بیماری سهمناکی است و از مرگ پرویز مشکاتیان هم ده سالی می‌گذرد.

در آلبوم یادشده ۹ قطعه به مدت ۵۵ دقیقه آمده است که ۷ قطعه آن در سال ۶۵ و با کیفیتی بسیار مطلوب ضبط شده است و دو قطعه دیگر (ضربی سنتور و دوبیتی‌خوانی شجریان با همنوازی سنتور مشکاتیان) حاصل اجرای دو سال بعد آن‌ها در آلمان است.

ادای دینی به ملک‌‌الشعرا بهار

جز اشعار آواز این آلبوم، بقیه اشعار از مجموعه‌ای است که ملک‌الشعرا بهار با لهجه خراسانی سروده است و در پایان دیوانش نیز آورده است. شاید اگر مشکاتیان و شجریان دچار اختلاف نمی‌شدند،‌ قطعا  از دیوان بزرگ بهار می‌توانستند غزلیات یا رباعیاتی را انتخاب کنند که کل اشعار این آلبوم  هم به نام این شاعر شهیر باشد و اثر، شسته‌ رفته‌تر از این  منتشر شود.

ملک‌الشعرا بهار، از جمله شعرای شاخصی است که در کارنامه سروده‌های خود تصنیف‌‌های بسیار معروفی نیز دارد که از جمله معروفترین آنها تصنیف «مرع سحر» است. مشکاتیان نیز به بهار علاقه‌ای ویژه داشت و آلبوم «لاله بهار» با صدای شهرام ناظری، به نوعی ادای دین این موسیقیدان نامی به شاعر همزادگاه خود (بهار) است.

 سه تصنیف «گفتی که مَمیر» (گفتی که نمیر) در دستگاه ماهور، «زُلفای قِجِری» (زلف‌های قاجاری) در دستگاه همایون و«یِقین دِرُم» (یقین دارم) در شور- دشتی با همان لهجه مشهدی خوانده می‌شود که بهار نیز در دیوانش آنها را به همان ترتیب و با تلفظ مشهدی نوشته است. شجریان و مشکاتیان هر دو زاده خراسان بودند و به نظر می‌رسد که در فکر اجرا و معرفی موسیقی منطقه خود به زبانی امروزی‌تر بوده‌اند. اگرچه، جز تصنیف «یِقین دِرُم»، بقیه آثار از زاویه موسیقایی بیشتر در فضای موسیقی دستگاهی قرار دارند تا موسیقی منطقه خراسان. 

اجرایی از قطعه «خزان» مشکاتیان هم در این آلبوم آمده است که در آن، نقش کمانچه اردشیر کامکار و تنبک ارژنگ کامکار بسی برجسته‌تر به نظر می‌رسد. از این قطعه که یکی از بهترین قطعات مشکاتیان به شمار می‌رود، بعدها اجرایی با گروه عارف در آلبوم «مژده بهار» با صدای ایرج بسطامی منتشر شد. اما تاریخ ضبط این اجرا نشان می‌دهد که مشکاتیان نخستین بار آن را برای آلبومی با صدای شجریان در نظر گرفته بوده است. 

گفته می‌شود که تم محوری این قطعه را آقای مشکاتیان از «مقام الله» در موسیقی خراسان گرفته است و با بسط و گسترش آن، یکی از طولانی‌ترین چهارمضراب‌های تاریخ موسیقی را ساخته و انتشار داده است.

آقای مشکاتیان در توصیف این قطعه و فراز و فرود‌هایش، آن را به افتادن برگی در فصل پاییز از درخت تشبیه می‌کند که هر بار با وزش باد به حرکت خود ادامه می‌دهد و در نهایت به آرامی بر زمین می‌نشیند. تفاوت این اجرا با اجرای آلبوم مژده بهار، ‌افزوده شدن چند ساز، از جمله دف، به اجرای مژده بهار است که فضای کلی کار را حجمی بهتر داده است.

پیشینه خراسانی‌خوانی شجریان

از نظر زمانی، این نخستین اجرای رسمی شجریان از موسیقی زادگاه خود است. موسیقی‌ای که  شاید در آن زمان چندان شهرتی نداشت، اما اکنون به عنوان یکی از غنی‌ترین موسیقی‌های مناطق ایران به شمار می‌رود.

شجریان پس از این آلبوم در سال‌های اول دهه هفتاد آلبوم «یاد ایام» را با گروه آوا و نواسازی داریوش پیرنیاکان منتشر کرد که برخی از قطعات آن، الهام گرفته از فضای موسیقی خراسان است. سپس در سال‌ ۱۳۷۷ آلبوم «شب، سکوت، کویر» را با آهنگ‌سازی کیهان کلهر به بازار موسیقی عرضه کرد، که یکی از موفق‌ترین آلبوم‌های شجریان بود و در معرفی موسیقی خراسان نقشی ویژه داشت.

چنان که آقای کلهر در مصاحبه‌هایش عنوان کرده است، قطعات «شب، سکوت، کویر» ‌در سال ۱۳۷۳ ضبط شد، اما شجریان آن را در سال ۱۳۷۶، در زمانی که در کانادا بود، خواند و یک سال پس از آن منتشر شد. 

فضای کلی آلبوم «شب سکوت کویر» الهام گرفته از موسیقی خراسان است و کیهان کلهر با بهره‌گیری از سازهای معروف آن منطقه (دوتار، دهل، سرنا و قوشمه)، به‌کارگیری برخی از نوازندگان نامی آن ناحیه همانند حاج قربان سلیمانی و علیرضا سلیمانی (دوتار)،علی آبچوری(قوشمه) و حسین ببی (دایره) و ترکیب این نواخته‌ها با سازهای ملی، کاری ماندگار از خود برجای گذاشته است.

اما جدا از این آثار رسمی، در فضای مجازی نیز برخی قطعات و آوازها از استاد شجریان هست که با لهجه مشهدی خوانده شده است.

مرگ مشکاتیان و پایان همکاری دوباره‌ای که شکل نگرفت

این دومین اثری است از محمدرضا شجریان که پس از وقایع سال ۸۸ مجوز رسمی گرفته است و منتشر می‌شود. به دلیل اعتراضاتی که شجریان به وقایع سال ۸۸ داشت، نه تنها اجازه کنسرت و نشر آلبوم را از او گرفته بودند، ‌که حتی «ربنّا»ی او را هم از صدا و سیما پخش نکردند. اما با روی کار آمدن دولت روحانی و پس از مصاحبه‌ای که او با روزنامه ایران داشت و برخی تعدیل‌ها در مواضع پیشینش، به او مجوز انتشار دادند. اثر پیشین که «طریق عشق» نام داشت، ضبط شده اجرایی بود که در سال ۱۳۶۷ در کنسرت پاریس گروه عارف و شجریان به بازار موسیقی عرضه شد. پس از بروز اختلافات میان شجریان و مشکاتیان، قطعات آن اثر با خوانندگی ایرج بسطامی و تحت عنوان «افشاری مرکب» به بازار آمد. قطعات«خراسانیات» اما نخستین بار است که منتشر می‌شود؛ هر چند دو قطعه آن با تغییراتی در سازبندی، در آثار دیگری منتشر شده‌ بودند.

تا پیش از سال ۸۸  شجریان و مشکاتیان برای دوره‌‌ای کوتاه اختلافات را به کناری گذاشته بودند و حتی شجریان در یکی از آخرین کنسرت‌های مشکاتیان حضور یافت و زمزمه همکاری دوباره آنها بر سر زبان‌ها افتاده بود. اما مرگ ناگهانی مشکاتیان در سن ۵۶ سالگی هم جامعه موسیقی را در بهت و حیرت و غم فرو برد و هم محمدرضا شجریان و نوه‌هایش (فرزندان مشکاتیان) را ماتم‌زده کرد و مهر خاتمتی بر همکاری آنها نهاد. با این حال، به نظر می‌رسد که برخی از آثار منتشر نشده این دو هنرمند همچنان در گنجینه شرکت دل‌آواز موجود باشد و هر ازچندگاه، شاید نمونه‌هایی از آن‌ها منتشر شود.

به رغم آن که از ضبط این اثر بیش از ۳۳ سال می‌گذرد، اما فضای موسیقی و ساخته‌ها و اجراها بسیار با طراوت و زنده است و همچنان سر وگردنی از آثاری که این روزها از سوی آهنگ‌سازان ساخته و منتشر می‌شود، ‌بالاتر می‌نشیند. پرویز مشکاتیان به تحقیق یکی از مهمترین موسیقی‌دانان ایرانی چهار دهه اخیر در فضای موسیقی کلاسیک ایرانی است که با خلاقیت نبوغ‌آمیزش، آثاری به یادماندنی از خود به یادگار گذاشته است و آثارش هنوز هم درس‌های بسیاری برای موسیقیدان‌های جوان دارد.