به چالش گرفتن قدرت همواره مستقیم و جدی صورت نمی‌گیرد. یکی از کارکردهای طنز و لطیفه ( نوشتاری یا ویدیویی)، نقد تابوها، ارزش‌ها و هنجارهایی است که اعتراض به آن به‌طور مستقیم هزینه‌های زیادی در بردارد. این حجم وسیع لطیفه‌ها و طنزهایی که امروز در پیوند با ویروس کرونا در فضای مجازی عرضه می‌شود، از زاویه کمی جالب توجه است. طرح مسائل اجتماعی در قالب لطیفه چیز جدیدی نیست، در چند ماهه اخیر جامعه ما به پدیده‌های اجتماعی مختلفی روبرو بوده، از جمله خیزش آبان یا سقوط هواپیمای اکراینی توسط سپاه، اما کمتر چنین موضوعاتی به اندازه ویروس کرونا موجب خیل عظیم و انبوه جوک و طنز و لطیفه شده است. چرا؟

تفاوت بین لطیفه و طنز

طنز تفکر برانگیز است و ماهیتی چند لایه دارد و در پشت آن واقعیت‌های تلخ نهفته است. در طنز مقاصد اجتماعی و سیاسی نهفته است.  در طنز ساختار معنایی چند لایه و کلیدی وجود دارد که گذار از یکی به دیگری را فراهم می کند. معنای عادی و پبش پا افتاده متن لطیفه در ابتدا به ذهن شنونده وارد می‌شود که مفهوم پایه نام دارد. معناهای ممکن دیگر که به کمک «کلید» درک می‌شود و رسیدن بدان موجب خنده می‌شود به نام مفهوم «هدف» خوانده می‌شود. کلید بخشی از لطیفه است که باعث خنده می‌شود. در این میان مخاطب معنای پایه را رها می‌کند و معنای هدف را درک می‌کند. فراموش نکنیم حذف «کلید»  متن را عادی می‌سازد. باید اشاره کنیم که وجود فرهنگ مشترک و زبان مشترک بین گروه‌های مختلف درک لطیفه را ممکن می‌سازد.

ورود خزنده کرونا و کارکرد آرامش و خنده

ویروس کرونا موضوع بسیار جدی است. تا بحال بیش از صد هزار نفر را در دنیا درگیر کرده و جان بیش از سه هزار نفر را گرفته است. هر چند میزان کشندگی آن بیشتر از آنفلانزا نیست ولی میزان گسترش و اپیدمی آن به سادگی صورت می‌گیرد، بنابراین نوعی ترس و وحشت آفریده است. اینکه افراد برای جلوگیری از آن نباید با هم دست بدهند، همدیگر را لمس کنند و یا همدیگر را در آغوش بکشند، به اندازه کافی غم انگیر است و هراس از آن‌ را افزایش داده است. در چنین شرایطی جامعه نیاز به آرامش و دور شدن از واقعیت را حس می کند، بدون آنکه بخواهد واقعیت این بیماری را انکار کند، بنابراین به شوخی و لطیفه روی می‌آورد، به این معنا یکی از کارکردهای این لطیفه‌ها نیاز به آرامش، شادی و خنده است. 

نقد قدرت و خشونت در قالب طنز

در کشورهای تمامیت‌خواه نقد قدرت و ساختار سرکوب هزینه بسیاری دارد، در ایران ما نیز این نقد به سرعت تبدیل به زندان و اعدام می‌شود. نقد قدرت در قالب طنز و لطیفه نوعی مصونیت ایجاد می‌کند. به ویژه در مورد ویروس کرونا که از رفت و آمد چینی‌ها به قم آغاز شد، و حکومت به خاطر با شکوه کردن گردهمایی‌‌های ۲۲ بهمن و انتخابات در اطلاع‌رسانی در ابتدا لاپوشانی و تعلل کرد. بنابراین جامعه هم خشمگین شد و هم به شدت منتقد. قرنطینه نکردن قم و پخش آن در سراسر کشور مزیت بر علت بود. از آنجا که جامعه روحانیت در قم را یکی از منابع انتشار بیماری از ابتدا می‌دانست، سیل جوک‌ها و لطیفه‌ها در مورد روحانیت سرازیر شد. حکومت دینی در ایران به ویژه روحانیت در هرم قدرت مورد نقد و طنز بسیار قرار گرفت.  برای مثال:
«روزی تاریخ خواهد نوشت:
چه کسی الکل را آزاد کرد.
چه کسی مراکز مذهبی و امامزاده را تعطیل کرد
چه کسی پس از چهل سال نماز جماعت را تعطیل کرد
فقط حاج کرونا
بنازمت مرد
بعنوان اولین ویروس سکولار اسمت درتاریخ ایران ثبت شد.»

دسته بندی لطیفه ها و به سخره گرفتن روحانیت

در ایران، لطیفه‌ها ارجاعات مختلفی  دارد مثل جنسیت، نقد قدرت و تابوهای سیاسی، تابوهای دینی، قومیت، بیماری، عقلانیت و تغذیه. در مورد ویروس کرونا چند دسته‌‌بندی را می‌توان مشاهده کرد. بخش وسیعی از لطیفههای کرونا به نقد مناسبات قدرت و به ویژه روحانیت بر میگردد. نگاهی که که درمورد روحانیت در مورد عدم اعتقاد به علم وجود دارد مثل این مورد: «آخوندی که از فروکردن روغن بنفشه درمقعد برای دفع کرونا استفاده کرد، بخاطر حساسیت شدید اکنون در بیمارستان امام بستری است.»

به سخره گرفتن نادانی

حجم بسیاری از لطیفه‌ها مسخره کردن و تضاد بین علم و خرافات است برای نمونه: «چیزی که عوض داره گله نداره… آخوند‌های عزیز یادتونه علت زلزله و سیل‌هایی که بر سرمردم ایران می‌آمد رو گناه و بی حجابی اعلام می‌کردین…. وقتشه قم رو قرنطینه کنن و نیروهای درمانی هم خارج شن ...تا با طب اسلامی آخوندها خودشونو درمان کنن.»

لطیفه‌های قومی در مورد کرونا

در ایران، گفتن لطیفه‌ درباره اقوام  داخل کشور سابقه دارد، اما این بار این موضوع در مورد «چینی‌ها» رایج شده است. البته نباید  فراموش کرد این‌گونه لطیفه‌ها همواره سویه‌های   نژاد‌پرستانه‌ای نیز در خود دارد که به شدت مورد تقبیح است و متاسفانه رایج.  برای نمونه : «محققین دانشگاه جرج سیتی دریافته‌اند، اینکه یک چینی کشور خودشو ول می‌کنه ازشرق آسیا می‌کوبه میاد قم درس طلبگی میخونه…. نشون میده علاوه بر سوپ خفاش، مغز خر هم میخورند.»

برخورد به گذشته

برخی از این لطیفه‌ها که البته خیلی رایج نیست، انتقاد به گذشته است برای مثال: «از یک دکتر پرسیدم چرا کرونا ۶۰ سال به بالا رو می کشه؟ گفت: اونایی که انقلاب کردن رو به سزای اعمالشون می‌روسونه.»

طنز از سر استیصال و نا امیدی

گروهی از لطیفه‌ها از سر نا امیدی است: «آخرش همین کرونا میاد میزنه روی شانه‌هامون، میگه: ما که از ایران رفتیم ولی خدایش این زندگی نیست که شما‌ها می‌کنین.»

نگاه مثبت همزمان با غم انگیزبودن پدیده

بخش بزرگی از این لطیفه‌ها به پیامدهای این بیماری برمیگردد. بر همه روشن است که این ویروس موجب مرگ و میر شده است، ارتباطات انسانی را که دست دادن، گردهمایی و به آغوش کشیدن است کم کرده با این حال ما میخواهیم به پیامدهای دیگر آن نگاه کنیم که برایمان مثبت در عین غمانگیر است. تضاد این دو پدیده موجب خنده می‌شود. این لطیفه‌ها به‌ شدت سیاسی و به چالش کشیدن ارکان قدرت در بی کفایتی حاکمیت برای کنترل ترافیک و آلودگی است.

برای مثال: 
«من در انتخابات ۱۴۰۰ به کرونا رای میدهم.
- ترافیک کم شد!
- آلودگی هوا کم شد!
- با بچه ها خوب بود!
- زندانی ها را آزاد کرد!
- بی عرضگی  خیلیها را ثابت کرد!
- ثابت کرد که قم هم از هیچ بلایی مصون نیست!
- نفت را در بازار جهانی کاهش داد!
- قیمت برخی خدمات مثل هواپیمایی و هتل ها را کاهش داد!
- با تعطیلی مدارس، خانواده ها به نقش معلم پی بردند!

پس به کرونا رای می دهم چون همه را هوشیار کرد و خواب را ازچشم مسئولین گرفت.»