وزیر امنیت بورکینافاسو سه هفته پیش در ۱۲ نوامبر ۲۰۲۵ برای گفت‌وگوهای سطح بالا وارد تهران شد، دیداری که به بازگشایی سفارت این کشور، نهایی شدن توافق‌های امنیتی و مذاکرات درباره تقویت همکاری در کشاورزی و صنعت انجامید. 

این سفر بخشی از یک روند گسترده‌تر بود؛ از آغاز جنگ غزه در سال ۲۰۲۳، جمهوری اسلامی بیشتر در انزوای سیاسی قرار گرفت و با بحران‌های متعدد مواجه شد. شبکه نیابتی جمهوری اسلامی در منطقه، موسوم به «محور مقاومت»، تحت فشار شدید عملیات‌های اسرائیل علیه حماس و حزب‌الله و همچنین سقوط رژیم اسد در سوریه در اواخر ۲۰۲۴ دچار فرسایش شد. 

اوج مشکلات جمهوری اسلامی جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل بود که آمریکا نیز در آن شرکت داشت و سپس، مکانیسم ماشه برای بازگشت تحریم‌های سازمان ملل فعال شد. هم‌زمان، ایران با بحران محیط‌زیستی ناشی از خشکسالی شدید در پایتخت دست‌وپنجه نرم می‌کند. 

در چنین شرایطی، تهران به‌دنبال پیشبرد منافع راهبردی‌اش در مناطق دیگر است. به باور برخی تحلیلگران، قاره آفریقا به‌ويژه کشورهایی مانند بورکینافاسو به یکی از محورهای تازه این رویکرد تبدیل شده و فرصت‌هایی کلیدی برای همکاری در بخش امنیت، منابع معدنی مهم و توسعه بازارهای صادراتی برای جمهوری اسلامی ایجاد کرده است.

امنیت، اورانیوم و اقتصاد در غرب آفریقا

جمهوری اسلامی علاوه بر بورکینافاسو، دامنه تعاملاتش را با کشورهای غرب آفریقا و منطقه ساحل مانند مالی و نیجر گسترش داده است. این کشورها از اوایل دهه ۲۰۲۰ با کودتاهای متعدد مواجه بوده‌اند و روابط با غرب کاهش داده‌اند؛ همچنین با تهدیدهای امنیتی نیروهای شورشی، شبه‌نظامیان و گروه‌های جهادی مواجه‌اند. به همین دلیل، مانند تجربه اتیوپی، به جمهوری اسلامی به‌عنوان شریک امنیتی و منبعی برای تامین سلاح، پهپاد و تجهیزات دیگر نگاه کرده‌اند. 

برای جمهوری اسلامی، تقویت روابط با این کشورها امکان دسترسی به بازارهای اقتصادی مهم از جمله فلزات و مواد معدنی، مانند طلا در بورکینافاسو و مالی و اورانیوم در نیجر، را فراهم می‌کند. بسته به خسارت‌های وارد‌‌شده به برنامه هسته‌ای در جنگ ۱۲ روزه، اورانیوم وارداتی از این کشورها می‌تواند در صورت بازسازی یا تسلیحاتی‌ شدن برنامه هسته‌ای، اهمیتی ویژه داشته باشد. 

پس از دیدار وزیران خارجه جمهوری اسلامی و مالی در مه ۲۰۲۴، دو طرف در اکتبر سال بعد دوباره ملاقات کردند و درباره تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه گفت‌وگو کردند. آن‌ها توافق کردند کمیسیون اقتصادی مشترک تشکیل دهند و در سازمان ملل و جنبش عدم تعهد از یکدیگر حمایت کنند. 

جمهوری اسلامی و نیجر نیز در آوریل و مه ۲۰۲۵ توافق‌نامه‌های اقتصادی و امنیتی امضا کردند؛ پیش‌تر نیز قراردادی درباره خرید ۳۰۰ تن اورانیوم به ارزش ۵۶ میلیون دلار منعقد شده بود. 

تهران همچنین طی ماه‌های فوریه تا اکتبر روابط دیپلماتیکش با سیرالئون را گسترش داد. جمهوری اسلامی خواستار حمایت سیرالئون در نهادهای بین‌المللی بود، هرچند این کشور در سپتامبر به‌دلیل وابستگی به کمک‌های بریتانیا، به لغو تحریم‌های ایران رای منفی داد.

فرصت‌های گسترش تعامل در آفریقا

جمهوری اسلامی علاوه بر غرب آفریقا، به دیگر نقاط این قاره نیز توجه نشان داده است. در فاصله اکتبر تا نوامبر ۲۰۲۵، تهران با مالاوی در زمینه دور زدن تحریم‌ها و واردات هواپیما همکاری کرد. در اوت، جمهوری اسلامی تلاش کرد روابط امنیتی با آفریقای جنوبی‌ــ بزرگ‌ترین شریک تجاری جمهوری اسلامی ایران در این قاره‌ــ را تقویت کند، و رئیس ستاد ارتش آفریقای جنوبی با سخنانی در حمایت از جمهوری اسلامی و انتقاد از اسرائیل خبرساز شد. 

جمهوری اسلامی همچنین از آوریل تا اکتبر سال جاری، دیدارها و توافق‌هایی در حوزه اقتصاد، محیط زیست و گردشگری درمانی با زیمبابوه داشت. 

در نشست وزیران خارجه جنبش عدم تعهد در کامپالا، عباس عراقچی با رئیس‌جمهوری اوگاندا دیدار و از موضع این کشور در محکومیت آمریکا و اسرائیل در جریان جنگ ۱۲ روزه قدردانی کرد. اوگاندا ۴۱ دانشجو را در دوره جنگ از ایران خارج کرده بود. تهران همچنین برای همکاری در حوزه کشاورزی، اقتصاد و تجارت ابراز تمایل کرده است. اوگاندا برای جمهوری اسلامی اهمیت راهبردی دارد، زیرا علاوه بر اورانیوم، از منابع کبالت نیز برخوردار است، که ماده‌ای مهم برای باتری‌های لیتیومی، ابرآلیاژها و دیگر کاربردهای صنعتی است.

جمهوری اسلامی همچنان با چه محدودیت‌هایی مواجه است؟

با وجود گسترش تعامل جمهوری اسلامی با شرکای آفریقایی، چند محدودیت جدی وجود دارد. نخست، رقابت تجاری شدید با رقبای منطقه‌ای ادامه دارد؛ امارات متحده عربی در سال ۲۰۲۳ از مهم‌ترین شرکای صادراتی و وارداتی بسیاری از کشورهای هدف جمهوری اسلامی از جمله بورکینافاسو، مالی، نیجر، اوگاندا، زیمبابوه و مالاوی بود و می‌تواند کشورها را برای کاهش همکاری با تهران تحت فشار قرار دهد. 

دوم، بازگشت تحریم‌های مکانیسم ماشه و فشار اقتصادی جهانی ممکن است کشورها را در مورد تقویت روابط با جمهوری اسلامی مردد کند، هرچند تجربه نشان داده این کشورها حتی پس از تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸ نیز تعامل با جمهوری اسلامی را متوقف نکردند. 

محدودیت سوم، ماهیت معامله‌محور تعاملات جمهوری اسلامی است که می‌تواند باعث بی‌اعتمادی شود. در نوامبر ۲۰۲۵ گزارش شد جمهوری اسلامی به اریتره پهپاد ارسال کرده است، اقدامی که با افزایش تنش میان اتیوپی و اریتره ممکن است روابط تهران با اتیوپی را پیچیده و جمهوری اسلامی را درگیر منازعه‌ای دیگر کند.

 در شرایطی که جمهوری اسلامی در تلاش برای ایجاد روابط نزدیک‌تر با قاره آفریقا است، زمان نشان خواهد داد که فرصت‌ها بر محدودیت‌ها غلبه خواهند کرد یا خیر. با این حال، به نظر می‌رسد برای مقام‌های جمهوری اسلامی که با بحران‌های گوناگون داخلی و خارجی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، گزینه‌های چندانی جز جست‌وجوی فرصت‌ها در هر جا که بتوانند پیدا کنند، باقی نمانده است.

برگرفته از کانورسیشن