انتشار تصاویری هوایی از جنوب غرب کرج، بار دیگر توجه افکار عمومی را به معضل کهنه و خطرناک آبیاری زمین‌های کشاورزی با فاضلاب خام در استان البرز جلب کرده است. این تصاویر نشان می‌دهند که بخش‌هایی از اراضی کشاورزی با فاضلاب خام آبیاری شده‌اند؛ مسئله‌ای که نه‌تنها تهدیدی جدی برای سلامتی مصرف‌کنندگان محصولات کشاورزی است، بلکه از غیبت نگران‌کننده نظارت نهادهای مسئول خبر می‌دهد.

گزارش‌های میدانی حاکی است که برخی کشاورزان به‌ دلیل کم‌آبی به استفاده از فاضلاب روی آورده‌اند. در مواردی دیگر، حتی کشاورزانی که به آب سالم دسترسی دارند، نیز با ورود فاضلاب به کانال‌های آبیاری زمین‌هایشان، ناخواسته محصولاتشان را با آب آلوده آبیاری می‌کنند.

تصاویر منتشرشده از این اراضی به‌وضوح نشان می‌دهند که ترکیب فاضلاب با خاک، رنگ زمین‌ها را تیره کرده است و نشانه‌های آلودگی به چشم دیده می‌شود.

به گزارش خبرگزاری ایسنا، فراهم بودن دسترسی به فاضلاب در حاشیه اراضی و نبود زیرساخت مناسب برای دفع یا تصفیه آن زمینه‌ساز شکل‌گیری این وضعیت شده است. حتی برخی افراد که پیش‌تر فعالیت کشاورزی نداشتند، اکنون با استفاده از فاضلاب، به کشت برخی محصولات اقدام کرده‌اند.

با وجود خطرات جدی این اقدام برای سلامت عمومی، نهادهایی مانند سازمان جهاد کشاورزی، دانشگاه علوم پزشکی، و شرکت آب و فاضلاب استان البرز، در پیشگیری، پایش و برخورد با متخلفان نقش موثری ایفا نکرده‌اند.

بر اساس ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی، استفاده از فاضلاب خام در کشاورزی جرم است و باید با آن برخورد قانونی صورت گیرد، اما با وجود جرم‌انگاری این اقدام، دستگاه‌های اجرایی استان تاکنون اقدام بازدارنده‌ موثر و پایداری انجام نداده‌اند.

افزون بر این، برخی رسانه‌های رسمی و نهادهای دولتی، به جای پرداختن به عمق فاجعه، با به‌کارگیری اصطلاحاتی چون «آب نامتعارف»، در تلاش برای تقلیل خطر و عادی‌سازی این معضل‌اند. این در حالی است که تحقیقات پزشکی نشان داده‌اند محصولات آبیاری‌شده با فاضلاب خام حاوی غلظت بالایی از فلزات سنگین، میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و بقایای دارویی‌اند که می‌توانند در درازمدت عامل بروز سرطان، بیماری‌های گوارشی، پوستی و تنفسی در مصرف‌کنندگان شوند.

اعظم بهرامی، پژوهشگر و فعال محیط زیست، با انتشار تصاویری از اراضی آلوده در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) نوشت: «افزایش نرخ انواع سرطان و بیماری‌های مزمن پوستی و تنفسی در استان تهران و البرز، پیشینه‌ای چنین دارد.»

او هشدار داد که با تداوم خشکسالی و کاهش منابع آب در استان البرز، خطر استفاده از فاضلاب خام در کشاورزی افزایش یافته و در مناطقی که هنوز به شبکه فاضلاب متصل نیستند، این روند گسترش یافته است.

در سال ۱۴۰۳، شرکت آب و فاضلاب استان البرز اقدام‌هایی مانند احداث مخازن ذخیره آب، حفر چاه‌های جدید و اصلاح شبکه‌های فرسوده آبرسانی را اجرا کرد، اما با گسترش بی‌رویه شهرک‌سازی، حاشیه‌نشینی و نبود شبکه فاضلاب کافی، این اقدام‌ها عملا پاسخگوی نیازها نبودند.

کارشناسان توصیه می‌کنند استفاده از پساب تصفیه‌شده به‌جای فاضلاب خام، در صورت رعایت استانداردهای بهداشتی، می‌تواند راهکاری جایگزین و ایمن باشد. با این حال، تحقق این راهکار نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های تصفیه، نظارت مداوم و البته اراده سیاسی است.

معضل آبیاری با فاضلاب تنها به استان البرز محدود نمی‌شود. در ۲۸ فروردین‌ماه امسال، فیلمی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد در منطقه کوی اتحاد (گردخون) استان فارس، مزارع گندم با فاضلاب خام آلوده به مواد شیمیایی، داروهای شیمی‌درمانی و زباله‌های بیمارستانی آبیاری می‌شوند. در پی بازتاب گسترده این ویدیو، کامران میرحاجی، دادستان مرکز استان فارس، اعلام کرد که ۸۶۰ هکتار از اراضی آلوده در جنوب شرق شیراز امحا شده‌اند.

در ماه‌های اخیر، خبرهایی مشابه درباره استفاده از فاضلاب در آبیاری زمین‌های کشاورزی در استان‌های همدان، اصفهان، قم، شهریار و خراسان نیز منتشر شده است؛ مسئله‌ای که از یک بحران ملی خبر می‌دهد، هرچند در تمامی این موارد، مراجع قضایی از امحای زمین‌های آبیاری‌شده با فاضلاب خبر دادند، همه این اقدام‌ها‌ــ اگر واقعا انجام شده باشند‌ــ هم پس از آن بوده است که محصولات این زمین‌ها وارد چرخه غذایی مردم شده‌اند.

آبیاری زمین‌های کشاورزی با فاضلاب خام اگرچه در ظاهر راهکاری برای مقابله با بحران کم‌آبی به نظر می‌رسد، تهدیدی جدی برای سلامت میلیون‌ها انسان، امنیت غذایی و اعتماد عمومی به نظام تولید کشاورزی است.

چنانچه گفته شد، فاضلاب‌های خام شهری و صنعتی حاوی انواع عوامل بیماری‌زا، فلزات سنگین مانند سرب، کادمیوم و جیوه، باقی‌مانده داروهای شیمیایی، سموم، و پاتوژن‌هایی‌اند که با ورود به چرخه غذایی، می‌توانند آثار مخربی بر بدن انسان به جا بگذارند. سبزیجات و صیفی‌جاتی که با این آب‌ها آبیاری می‌شوند، بیش از سایر محصولات خطرناک‌اند، چرا که اغلب خام مصرف می‌شوند. در حالی که فرایند پخت یا ضدعفونی کردن هم نمی‌تواند آلودگی‌های شیمیایی و فلزی را به‌طور کامل از بین ببرد.

تحقیقات پزشکی نشان داده‌اند که مصرف مداوم این محصولات می‌تواند به بروز بیماری‌هایی چون نارسایی کلیوی و کبدی، ناباروری، انواع سرطان، اختلالات عصبی، بیماری‌های گوارشی، و نقص ایمنی در کودکان و سالمندان منجر شود. افزون بر این، فاضلاب می‌تواند عامل گسترش بیماری‌های عفونی مانند اسهال خونی، تب روده، هپاتیت و بیماری‌های انگلی باشد؛ بیماری‌هایی که بار درمانی سنگینی به نظام سلامت کشور وارد می‌کنند.