امضای توافق‌نامه دوحه را یکی از مهم‌ترین رخدادها در تاریخ معاصر افغانستان می‌دانند. این توافق حاصل هجده ماه مذاکره زلمی خلیلزاد، فرستاده ویژه پیشین دولت آمریکا در امور صلح افغانستان، با طالبان بود. با امضای توافق‌نامه دوحه ابتدا طالبان از گروهی تروریستی، که با سلطه بر روستاهای افغانستان و آدم‌ربایی، قاچاق مواد مخدر، گروگان‌گیری، و دریافت کمک‌های مالی و تسلیحاتی از منابع غیرقانونی سرگرم جنگ بود، به گروهی رسمی ارتقا یافت. در گام بعدی، حکومتی که روی آن میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری شده بود به این گروه واگذار شد.

نخستین موضوعی که در متن توافق‌نامه دوحه باعث مشروعیت دادن به طالبان شد ذکر نام این گروه به‌عنوان «امارت اسلامی افغانستان» بود. متن توافق‌نامه دوحه بیانگر توافق میان دو دولت است، نه یک دولت قدرتمند با یک گروه شورشی بدون قلمرو مشخص و مردم و حکومت رسمی. نحوه برخورد دولت آمریکا با طالبان در روند امضای توافق‌نامه دوحه باعث تضعیف روحیه مقاومت در برابر طالبان، حتی در میان سرسخت‌ترین دشمنان این گروه شد. در پی امضای این توافق و پس از سقوط کابل، بیشتر رهبران جهادی و سیاسی افغانستان، جز احمد مسعود و امرالله صالح، از کشور فرار کردند.

 در متن توافق‌نامه‌ای که در حضور مایک پمپئو، وزیر خارجه وقت آمریکا، به امضای ملا عبدالغنی برادر و زلمی خلیلزاد رسید، به تکرار از طالبان- که عنوان غیررسمی این گروه است- با نام «امارت اسلامی افغانستان» یاد شده است که اکنون نام حکومت این گروه است.

از دیگر نکات مهم این توافق‌نامه یکی هم تاکید بر آغاز گفت‌وگوی طالبان با نمایندگان دولت پیشین افغانستان در ۱۰ مارس ۲۰۲۰ بود. طالبان پس از امضای توافق‌نامه با آمریکا به بهانه‌های مختلف مذاکره با دولت پیشین افغانستان را به تعویق انداختند و هرگز گفت‌وگویی جدی میان دو طرف صورت نگرفت.

طالبان از سال ۲۰۰۴ که شورش مسلحانه علیه دولت پیشین افغانستان را آغاز کردند هرگونه درخواست مذاکره با دولت وقت را رد کردند. آن‌ها مدعی بودند که طرف اصلی جنگ آنان دولت آمریکا است و اگر روزی حاضر به مذاکره شوند، با آمریکایی‌ها مذاکره خواهند کرد نه با دولت افغانستان که مورد حمایت آمریکا است.

نظر غالب در مورد چرایی خودداری طالبان از مذاکره با دولت پیشین افغانستان و شکل نگرفتن دولت فراگیر- که در توافق‌نامه دوحه بر آن تاکید شده بود- این است که طالبان پس از امضای این توافق‌نامه چراغ سبز آمریکا را برای بازگشت به قدرت گرفتند. بر پایه این توافق‌نامه، دولت پیشین افغانستان زیر فشار آمریکا بیش از پنج هزار عضو طالبان را از زندان‌ها آزاد کرد. مهاجمان انتحاری، قاچاقچیان مواد مخدر، طراحان حمله‌های مرگ‌بار، و نیروهای رزمی این گروه در میان این زندانیان بودند.

دیدار مایک پمپئو با هیئت طالبان در دوحه، ۲۹ فوریه ۲۰۲۱-KARIM JAAFAR/AFP

به این ترتیب، افراد تازه‌نفسی در تابستان ۲۰۲۰ به صفوف جنگ با دولت پیشین افغانستان پیوستند. ناامیدی گسترده‌ای که در میان نیروهای امنیتی دولت افغانستان شکل گرفته بود منجر به عقب‌نشینی این نیروها از روستاها و شهرستان‌ها شد. هیئت مذاکره‌کننده دولت پیشین افغانستان ماه‌ها در دوحه حضور داشت، اما طالبان پس از امضای توافق‌نامه با دولت آمریکا ماموریت در مذاکرات صلح را پایان‌یافته تصور می‌کردند. در نتیجه، نیازی نمی‌دیدند که با دولتی مذاکره کنند که وابسته به حمایت آمریکا بود و قدرت را در حدود ۷۰ درصد از سرزمین‌های افغانستان از دست داده بود.

از سوی دیگر، وزارت دفاع آمریکا نیز حمایت از نیروهای امنیتی دولت پیشین افغانستان را کاهش داد و حتی تحویل‌ دادن برخی مهمات کلیدی مانند مهمات هلیکوپترها و هواپیماهای نظامی به ارتش افغانستان را متوقف کرد.

نکته دیگری که در توافق‌نامه دوحه باعث شد طالبان از بازگشت به قدرت اطمینان حاصل کنند ذکر «حکومت اسلامی جدید در افغانستان» و تاکید بر این موضوع است که دولت آمریکا خواهان برقراری روابط مثبت با این دولت خواهد بود. عبارت «حکومت اسلامی جدید در افغانستان» مبهم است و مشخص نیست که منظور دولت آمریکا از این حکومت احیای «امارت اسلامی افغانستان» بوده است یا شکل و ساختار دیگری از حکومت در افغانستان.

در ماده دوم از بخش سوم توافق‌نامه دوحه چنین آمده است: «ایالات متحد آمریکا و امارت اسلامی افغانستان- که آمریکا آن را نه دولت بلکه [گروه] طالبان می‌شناسد- خواهان برقراری روابط مثبت با یکدیگرند و انتظار دارند که روابط بین آمریکا و حکومت اسلامی جدید بعد از این توافق، که در مذاکرات بین‌ افغان‌ها تعیین می‌شود، مثبت باشد.» در ماده سوم بخش دوم این توافق‌نامه تاکید شده است که آمریکا «با حکومت اسلامی جدید بعد از توافق» همکاری اقتصادی خواهد کرد.

از زمان فروپاشی دولت جمهوری و بازگشت طالبان به قدرت، آمریکا از بزرگ‌ترین کمک‌کنندگان به افغانستان بوده است. بر اساس گزارش اداره بازرس آمریکا در امور بازسازی افغانستان (سی‌گار)، دولت آمریکا در این مدت بیش از دو میلیارد و ششصد میلیون دلار به افغانستان کمک کرده است. سی‌گار همچنین در گزارش‌هایش تاکید کرده است که طالبان به این کمک‌ها دسترسی دارند و از آن بهره می‌برند.

در بخش‌های علنی‌شده توافق‌نامه دیده می‌شود که این توافق در چهار محور تنظیم شده است: خروج کامل نظامیان آمریکایی از افغانستان، تضمین اینکه افغانستان به پناهگاه تروریست‌های بین‌المللی تبدیل نشود، آغاز مذاکره میان طالبان و دولت پیشین افغانستان، و آتش‌بس جامع و دائم در افغانستان. از این چهار موضوع اساسی فقط یکی از آن‌ها که خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان است عملی شد.

اکنون که چهار سال از امضای توافق‌نامه دوحه می‌گذرد یکی از دشمنان دیرینه آمریکا در افغانستان حکومتی استبدادی و تک‌قومی تشکیل داده است. بر اساس گزارش شورای امنیت سازمان ملل متحد، این حکومت روابطش را با گروه‌های تروریستی بین‌المللی از جمله القاعده نیز حفظ کرده است.

در ماده پنجم از بخش سوم توافق‌نامه آمده است: «امارت اسلامی افغانستان برای کسانی که تهدیدی برای امنیت آمریکا و متحدانش محسوب می‌شوند ویزا، گذرنامه، مجوز سفر، یا دیگر اسناد قانونی برای ورود به افغانستان صادر نخواهد کرد.»

این ماده توافق‌نامه به‌وضوح نشان می‌دهد که توافق‌نامه صلح دوحه بیشتر به برنامه تعویض «دولت جمهوری اسلامی افغانستان» با «امارت اسلامی افغانستان» شبیه بود نه توافق صلح دولت آمریکا با یک گروه تروریستی. طالبان برخلاف تعهدهایی که در توافق‌نامه دوحه به دولت آمریکا سپردند، روابط با گروه‌های تروریستی را حفظ کردند و به رهبر القاعده در کابل و به بقیه اعضای آن در دیگر شهرهای افغانستان پناه‌ دادند. همچنین، برخلاف آنچه در توافق‌نامه دوحه درباره تعهد به رعایت و احترام گذاشتن به کنوانسیون‌های بین‌المللی و رعایت حقوق بشر آمده است، زنان و دختران افغانستان از ابتدایی‌ترین حقوق انسانی محروم شدند و زندان‌های افغانستان نیز از مخالفان و منتقدان طالبان پر شد.

چهار سال پس از امضای توافق‌نامه دوحه، اکنون افغانستان نه‌فقط گرفتار فقر روزافزون و تشدید بحران بشردوستانه است، بلکه به یکی از منزوی‌ترین کشورهای جهان و همچنین تهدیدی بالقوه برای همسایه‌هایش تبدیل شده است.