هم‌زمان با اینکه روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی ابراهیم رئیسی، ادعا کرد آمار مهاجرت «خطرناک» نیست، روزنامه هم‌میهن درباره خطر تعطیلی کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولیدی به دلیل مهاجرت نیروی کار هشدار داد و نوشت در چند سال آینده یکی از مهم‌ترین چالش‌های بنگاه‌های اقتصادی در ایران کمبود نیروی کار ماهر است.

داده‌های پژوهشی در جهان نشان می‌دهد که حدود یک‌سوم نیروهای کار ماهر پس از مهاجرت به کشورشان بازمی‌گردند اما به گفته امیر کرمانی، پژوهشگر حوزه اقتصاد، این روند در ایران متفاوت است؛ به‌ طوری‌ که نرخ بازگشت ایرانیان در سال ۲۰۰۰ حدود دو درصد بود اما در سال ۲۰۲۱ به زیر یک درصد رسید. بررسی‌ها نشان می‌دهد که طی دو سال اخیر مهاجرت نیروی کار ماهر بیشتر هم شده و مقصد بیشتر مهاجران نیز کشورهای همسایه است. این روند برای بنگاه‌های اقتصادی داخل ایران دردسرهایی ایجاد کرده است.

محمود اولیایی، رئیس کمیسیون مسئولیت اجتماعی اتاق ایران، نیز این موضوع را تایید کرد و گفت: «با وجود تمام تذکرهایی که از چند سال قبل داده شد، دولت هیچ توجهی نمی‌کند و هیچ سیاست مشخصی در این حوزه ندارد.»  

این فعال اقتصادی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین چالش‌های بنگاه‌های اقتصادی طی سال‌های آینده، کمبود نیروی کار ماهر است، گفت که همین حالا نیز کمبود نیروی کار ماهر در ایران محسوس است. او درباره چرایی مهاجرت نیروی کار گفت که عوامل متعددی از جمله «خودتحریمی و نبود شفافیت» موجب شد که محیط‌ کسب‌وکار به‌گونه‌ای نباشد که فعالان اقتصادی بتوانند بدون دغدغه فعالیت و رشد کنند.

اولیایی به سیاست‌های اقتصادی دولت نیز اشاره کرد و افزود: «سیاست‌های اشتباه در حمایت از کسب‌وکارها، دستورالعمل‌های خلق‌الساعه و قوانینی که در هر حوزه مثل بیمه یا مالیات با آن مواجه‌ایم، از جمله مواردی‌اند که این چالش‌ها را عمیق‌تر و جدی‌تر می‌کنند.»

در حالی‌ که ریسک فعالیت اقتصادی و کار در ایران برای افراد و به‌خصوص جوان‌ها معمولا گران تمام می‌شود، آن‌ها ترجیح می‌دهند در محیط دیگری که تحت حمایت قرار می‌گیرند فعالیت کنند. رئیس کمیسیون مسئولیت اجتماعی اتاق ایران در پیوند با این موضوع گفت که در نتیجه سیاست‌های دولتی، هم فرار سرمایه و هم فرار متخصصان را شاهدیم.

دولت ابراهیم رئیسی طی دو سال اخیر توافق‌نامه‌هایی با کشورهای ارمنستان، عمان، قطر و عراق در زمینه اعزام نیروی کار امضا کرد. در ادبیات مقام‌های دولتی جمهوری اسلامی، مهاجرت نیروهای کار تحت عنوان‌های «اعزام نیروی کار مازاد، استفاده از فرصت‌های شغلی و دیپلماسی بازار کار» توجیه می‌شود.

برخلاف ادعای دولتی‌ها، بررسی‌ها نشان می‌دهد نیروهای کار ایرانی اعم از ساده و ماهر از سر اجبار مهاجرت می‌کنند و به کشورهای همسایه می‌روند. پیش‌تر جهانبخش سنجابی شیرازی، دبیر اتاق مشترک ایران و عراق، گفته بود حقوق کارگران ماهر در عراق حدود ۶۰۰ دلار در ماه و سه تا چهار برابر حقوق کارگران در ایران است؛ بنابراین وقتی یک کارگر در عراق می‌تواند ماهیانه ۶۰۰ دلار درآمد داشته باشد چرا باید این فرصت را از دست بدهد؟

مهاجرت ایرانیان به هرجا و هر کشوری غیر از زادگاهشان محدود به نیروهای کار ماهر و ساده نیست. دیگر اقشار ایرانی نیز در نتیجه سیاست‌های حاکمیتی جمهوری اسلامی رفتن را به ماندن ترجیح می‌دهند. طی ماه‌های اخیر، فعالان بخش‌های مختلف از پزشکان و پرستاران گرفته تا کسب‌وکارهای آنلاین از مهاجرت ناگزیر این طیف‌ها خبر دادند.

در یکی از تازه‌ترین اظهارنظرها، محمد شریفی مقدم‌، دبیرکل خانه پرستار، روز یکشنبه ۲۱ آبان در گفت‌وگو با خبرآنلاین، افشا کرد که معضل کمبود پرستار در بیمارستان‌ها به‌قدری حاد شده است که بسیاری از بیماران به دلیل کمبود پرستار جانشان را از دست می‌دهند.

پیش از آن هم سازمان نظام پزشکی درباره خطر خالی شدن ایران از متخصصان و جراحان هشدار داده بود. با این‌ حال، معاون علمی رئیس دولت سیزدهم جمهوری اسلامی، در گفت‌وگو با نشریه دانشجویی دانشگاه شریف ادعا کرد میزان مهاجرت خطرناک نیست.

دهقانی در سخنانی عجیب گفت که سال‌های قبل «مثلا ۱۰۰ نفر می‌رفتند، حالا ۲۰۰ نفر شده‌اند. در حالی‌ که دو هزار متخصص داریم». او در ادامه ادعایش نیز افزود که روند مهاجرت کاهش یافته است.

معاون علمی ابراهیم رئیسی در حالی این ادعا را مطرح کرد که پیش‌تر رضا لاری‌پور، سخنگوی سازمان نظام پزشکی، گفته بود ممکن است کار به‌جایی برسد که حاکمیت مجبور شود پزشک «گدایی» کند.

پیش از او نیز یاسر صالحی ‌نجف‌آبادی، دبیر شورای هماهنگی نظام پزشکی‌های استان اصفهان، گفته بود: «ظرفیت پذیرش دستیار جراحی عمومی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در مهرماه ۱۴۰۰، به تعداد ۱۰ نفر بود که تنها هفت نفر برای این رشته ثبت‌نام کردند، کمتر از یک سال بعد، چهار نفر از آن‌ها انصراف دادند و حالا فقط سه دانشجوی دستیاری رشته جراحی عمومی در این دانشگاه مشغول‌اند.»

چنانچه گفته شد، میل به مهاجرت در میان تمام اقشار جامعه در حال افزایش است. شهریور سال جاری، احمدرضا عامری، رئیس اتحادیه شرکت‌های مسافربری، خبر داد که برخی افراد تحصیل‌کرده از جمله خلبانان در تلاش برای دریافت گواهینامه پایه‌ ۱ رانندگی‌اند تا مهاجرت کنند.

رصدخانه مهاجرت ایرانیان نیز از افزایش مهاجرت‌های دانش‌آموزی خبر داد و بهرام صلواتی، مدیر این نهاد پژوهشی، گفت که مهاجرت دانش‌آموزان مانند «جعبه سیاه» است که باید به آن نور تابانده شود.

رصدخانه مهاجرت ایران پیش‌تر با استناد به آمار دریافتی از اداره کل گذرنامه گزارش داده بود که در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ نزدیک به ۳۷ درصد رتبه‌های ۱ تا ۱۰۰۰ آزمون سراسری، اعضای بنیاد ملی نخبگان و المپیادی‌ها ایران را ترک کردند و تنها حدود چهار درصد آن‌ها به ایران بازگشتند. داده‌های پژوهش دیگری در همین مرکز نشان می‌دهد که بیش از ۶۰ درصد ایرانیان تمایل دارند مهاجرت کنند و این تعداد یا برای مهاجرت برنامه‌ریزی کرده‌اند یا اقدام.