نزدیک به یک قرن است که انسان متوجه شده است که رشد صنعت، تکنولوژی و رفاه، با تخریب محیط زیست همراه است. امروز، دانش دفع و بازیافت، بخش تفکیکناپذیر زندگی بشر است. بنابراین، در ابتدا آگاهی از مضراتی که انسان برای نابودی کره زمین ایجاد کرده است، و سپس عزم و اراده شهروندان و به‌ویژه زمامداران کشورها، برای جلوگیری از تخریب محیط زیست ضروری است. در غیر این‌ صورت، کره زمین تبدیل به محلی خواهد شد که دیگر قابل زندگی برای انسان نخواهد بود.

پسماند‌های شهری کدامند؟

پسماند همان زباله در شکل جامد، مایع و گاز است که پس از مصرف، دیگر کارایی ندارد و دور ریخته می‌شود. پسماند، شامل فاضلاب نمی‌شود. 

شش گروه عمده پسماند، براساس تعاریف علمی‌، شامل زباله شهری، صنعتی، خطرناک (یا ویژه)، بیمارستانی، الکترونیکی و فضایی هستند. 

۸۰ درصد پسماند شهری، مواد آلی فاسد شدنی‌ای هستند که بیشترین زباله‌های شهری را تشکیل می‌دهند. این پسماندها شامل پوست میوه‌ها، سبزیجات و پسماند پخت غذاست که ضریب فسادپذیری بالایی دارد و می‌تواند تولید آلودگی و بیماری کند. 

ازاین زباله می‌توان کود آلی گیاهی تهیه کرد که گزینه کارآمد و هوشمندانه‌ای است. حدود ده درصد زباله‌های شهری، کاغذ و مقوا، و حدود سه درصد، پلاستیک است. امروزه کشورهای پیشرفته - مثل آلمان و ژاپن، توجه ویژه‌ای به بازیافت عناصری مثل کاغذ، پلاستیک و شیشه می‌شود.

تولید سرانه زباله تهرانی‌ها، دو برابر میانگین جهانی

تنها در تهران به طور میانگین روزانه حدود ۹ هزار تن پسماند شهری یا خانگی تولید و جمع‌آوری می‌شود. این آماری است که محمد حسین بازیگر، رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهر تهران، داده است. 

میانگین سرانه پسماند هر شهروند در تهران، روزانه۹۰۰ گرم برآورد شده است، در حالی که این میزان برای هر نفر در جهان، فقط ۵۰۰ گرم است. 

این بدان مفهوم است که فقط در پایتخت ایران، هر شهروند دوبرابر زباله - در مقایسه با میزان جهانی- تولید می‌کند. مصرف پلاستیک نیز در ایران بسیار بی‌رویه است و سالانه بیش از یک میلیون تن کیسه پلاستیکی در ایران مصرف می‌شود. 

فراموش نکنیم که عمر کیسه پلاستیکی ۱۵ تا ۱۰۰۰ سال است. در بسیاری از کشورها افرادی که نسبت به تخریب محیط زیست آگاهی دارند، با خود کیسه‌های پارچه‌ای برای خرید روزانه می‌برند تا ازمصرف و انباشت کیسه‌های پلاستیکی جلوگیری کنند. شما هم می‌توانید به سهم خود این کار بسیار کوچک را برای جلوگیری از انباشت کیسه‌های پلاستیکی و کمک به محیط زیست در کره زمین انجام دهید.

گیاخاک چیست؟

یکی از روش‌های کارآمد دفع پسماند شهری یا خانگی، تبدیل آن‌ها به کود است. این پسماند در یک فرایند طبیعی به وسیله باکتری‌ها تجزیه و به مواد آلی پوسیده‌ای تبدیل می‌شود که «گیاخاک» نام دارد. به محصول نهایی «کمپوست» می‌گویند که مواد ارزشمندی برای تقویت خاک دارد. 

در این فرایند، دمای پسماند به ۶۰ درجه سانتیگراد یا بیشتر می‌رسد که باعث از بین رفتن مگس‌ها و عوامل بیماری‌زای دیگر می‌شود. شما نیز اگر در منزل خود حیاط دارید، می‌توانید در آن گودالی حفر کنید و زباله‌های غذایی را در آن بریزید و بعد با خاک روی آن را بپوشانید. پس از شش ماه، این پسماند به کودی تبدیل می‌شود که برای کاشتن درختان، گیاهان و گل‌ها بسیار مناسب است.

نگرانی از پسماندهای بیمارستانی

براساس آخرین آمار، ایران دارای ۹۴۵ بیمارستان است، البته این آمار شامل درمانگاه‌ها نمی‌شود. پسماندهای بیمارستانی بسیار متفاوتند. برخی از آن‌ها عفونی (ازاتاق عمل) و بیماریزا هستند و به این دلیل، از خطرناک‌ترین پسماند‌ها به حساب می‌آیند. 

پسماندهای بیمارستانی شامل پسماندهای عفونی، پاتولوژیک، اجسام تیز و برنده، دارویی، سرطان‌زا، شیمیایی، کپسول‌های حاوی گازهای پرفشار، و پسماندهای حاوی فلزات سنگین است. 

در ایران روزانه ۴۰۰ تن زباله بیمارستانی و ۸۰ تن پسماند ویژه بیمارستانی تولید می‌شود. این ارقام شامل زباله‌های شهری و صنعتی نیست. 

پسماند ویژه، به زباله‌هایی گفته می‌شود که به خاطر ویژگی‌های خطرناک - مانند سمی‌ یا بیماری‌زا بودن یا قابلیت اشتعال و انفجار، به مراقبت ویژه برای کاهش آلودگی محیط نیاز دارد. 

در نتیجه، تدابیر گوناگونی باید به کار برده شود تا به طور دقیق دفع و بازیافت شوند و موجب صدمه به انسان و محیط زیست نشوند. بر اساس قانون مدیریت پسماند، تفکیک و امحای پسماند‌های بیمارستانی که بخشی از آن عفونی و بیماری‌زاست، بر عهده خود بیمارستان است. 

تنها ۱۱ بیمارستان در ایران پسماندهای خود را ضدعفونی می‌کنند. علی مدیری، سرپرست دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست، اعلام کرده است که ۲۵ درصد پسماندهای پزشکی در ایران خطرناک هستند و باید قبل از دفن ضدعفونی شوند. این در حالی است که ۹۳۴ بیمارستان فاقد سیستم ضدعفونی پسماند ویژه یا خطرناک هستند. این بی‌توجهی مسئولان، فاجعه بزرگی را در آینده برای شهروندان ایرانی و محیط زیست به بار خواهد آورد.

عمر زباله‌ها یا پسماندها

زباله‌های پلاستیکی یا آلومینیویی، معمولا عمری بیش از عمر انسان دارد، تا مدت‌ها در چرخه طبیعت می‌ماند و خطرات جدی برای طبیعت ایجاد می‌کند. برای مثال قوطی آلومینیومی ‌بین ۸۰ تا ۱۰۰ سال عمر دارد، شیشه ۴۰۰۰ سال، کیسه پلاستیکی بین ۱۵ تا ۱۰۰۰ سال و لباس نایلونی بین ۲۰ تا ۴۰ سال عمر دارد.

سابقه مدیریت پسماند در ایران

در نیمه دهه ۴۰ در ایران، اولین واحد تولید کمپوست توسط بخش خصوصی در اصفهان راه اندازی شد. شهرداری تهران در سال ۱۳۴۸، با یک شرکت انگلیسی اولین کارخانه کمپوست را در صالح‌آباد تهران به وجود آورد. 

پس از انقلاب ۵۷ و در اوایل دهه ۶۰، در وزارت صنایع ستادی تحت عنوان ستاد کود گیاهی تشکیل و در اصفهان، مشهد، تبریز و رشت کارخانه‌های کمپوست احداث شد. قانون مدیریت پسماند در سال ۸۳ به تصویب رسید.

دفع و بازیافت

سیستم مدیریت پسماند شهری در جهان دارای ۸ عنصر است که دو عنصر پایانی یعنی بازیافت و دفع از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بازیافت به معنی تبدیل زباله به موادی است که دوباره قابل استفاده باشد. بازیافت می‌تواند دوباره به انرژی تبدیل گردد. 

سه روش برای بازیافت زباله به انرژی در جهان عبارت از: اول احتراق مستقیم مواد آلی، دوم پیرولیز مواد و تولید گاز و سوخت مایع و سوم هضم بیولوژیکی همراه با لجن فاضلاب و تولید گاز متان.

روش‌های دفع زباله بسیار متفاوت است که برخی از آن‌ها منسوخ شده است - از جمله تلنبار کردن، دفن زباله در اعماق دریا و یا استفاده از زباله به عنوان خوراک دام که به دلایل بهداشتی حذف شده است. 

تهیه کود از پسماند - که به کمپوست معروف است، از روش‌های متداول است. از روش‌های دیگر تولید بیوگاز اززباله‌ها و یا دفن بهداشتی است. سوزاندن در کوره‌های ویژه نیز از دیگر روش‌های مورد استفاده است.