در حالی که از زمان آغاز خیزش اعتراضی مردم ایران، اغلب چهره‌های فرهنگی و هنری نزدیک به جمهوری اسلامی سکوت کرده‌اند و این سکوت با انتقاد مسئولان و برخی رسانه‌های حکومتی مواجه شده است، ابراهیم حاتمی‌کیا هفته گذشته با حضور در یک برنامه تلویزیونی زبان به ستایش از قاسم سلیمانی و علی خامنه‌ای گشود. او که چند سال پیش خود را فیلمساز «وابسته» خوانده بود، هیچ موضعی درباره اعتراض‌های اخیر نگرفت اما سعی کرد با دفاع از رهبر جمهوری اسلامی نشان دهد هنوز در «جبهه انقلاب» قرار دارد.

این عنوانی است که رسانه‌های اصولگرا طی یک دهه گذشته به هنرمندان وابسته به حکومت داده‌اند، اما طی ۱۱۵ روز اخیر همین رسانه‌ها در چند نوبت از سکوت افراد نزدیک به «جبهه انقلاب» انتقاد کرده‌اند. حتی ابراهیم رئیسی روز ۲۶ آبان گفت برخی «خواص» که در بین آنها روشنفکران را برشمرد، در جریان اعتراض‌ها «مردود» شدند.

سایت اصولگرای تابناک هم اخیر در یادداشتی مدعی شد که «قریب به اتفاق هنرمندان جبهه انقلاب حتی از اظهارنظر یک خطی پرهیز کرده‌اند.» و در ادامه این انتقاد را مطرح کرد که «سکوت عامدانه» این افراد دل اهالی جبهه انقلاب را «خون» کرده است.

به همین دلیل حرف‌های ابراهیم حاتمی‌کیا در برنامه تلویزیونی «ملک سلیمان» اتفاقی قابل توجه بود. به جز توصیف‌های اغراق‌آمیز او درباره قاسم سلیمانی، این کارگردان سینما ویژگی مهم فرمانده سابق سپاه قدس را اتصالش به «آقا» دانست؛ لقبی که طرفداران جمهوری اسلامی برای علی خامنه‌ای به کار می‌برند. چند روز قبل علی لاریجانی هم در این برنامه در ستایش رهبر جمهوری اسلامی گفته بود او طی چند دهه با «دیکتاتوری» مبارزه کرده است.

حمله به حسن روحانی برای اثبات وفاداری به تندروها

حاتمی‌کیا که به خاطر ساختن فیلم «به وقت شام» درباره جنگ نظامیان وابسته به سپاه پاسداران با «داعش» مورد استقبال حامیان حکومت قرار گرفته بود، فاش کرد در فیلم «بادیگارد» حتی درباره شخصیت حیدر ذبیحی با بازی پرویز پرستویی اصرار داشته که چهره‌پردازی او شبیه به قاسم سلیمانی باشد.

اما آنچه در صحبت‌های حاتمی‌کیا چندان مورد توجه قرار نگرفت، طعنه‌های او به حسن روحانی رئیس جمهور سابق بود. حاتمی‌کیا در بخشی از حرف‌های خود در تقدیر از نقش قاسم سلیمانی در جنگ سوریه گفت شرایط او در این جنگ ایده‌آل نبود چون رئیس جمهوری «پای کار» آمده بود که «اصلا قبول نداشت برود در آن کشور». او در ادامه به مشکل سلیمانی درباره گرفتن «بودجه» برای حضور نظامی در سوریه اشاره کرد و در توصیف روحانی گفت «طرف» می‌گوید من قبول ندارم.

به این ترتیب او در کنار تندروترین اصولگرایان حاکم بر کشور ایستاده است که قاسم سلیمانی را در مقابل دولت حسن روحانی و رویکرد او در مواردی مانند مذاکرات هسته‌ای و طرفداری از ارتباط بیشتر با آمریکا و کشورهای غربی قرار می‌دادند.

این در حالی ا‌ست که در دوران هشت ساله ریاست جمهوری روحانی بارها از حاتمی‌کیا در جشنواره فیلم فجر تقدیر شد. «چ» محصول سال ۱۳۹۲ در این جشنواره نامزد هشت جایزه شد و پنج جایزه را به دست آورد. دو سال بعد «بادیگارد» در شش رشته نامزد شد و دو جایزه از جمله سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد را برد. در سال ۹۸ «به وقت شام» نامزد هشت جایزه شد و خود حاتمی‌کیا سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی را به دست آورد. حتی فیلم «خروج» که یکی از ضعیف‌ترین آثار کارنامه او بود، نامزد پنج جایزه از سی و هشتمین دوره جشنواره فجر شد.

حاتمی‌کیا در دوران روحانی از فیلمسازی با بودجه نهادهای وابسته به دولت به سمت فیلمسازی برای سپاه پاسداران و اهداف ایدئولوژیک و استراتژیک این نهاد رفت. «چ» درباره سه روز از زندگی مصطفی چمران هرچند در نخستین سال دولت دوازدهم با بودجه بنیاد سینمایی فارابی ساخته شد، اما بودجه‌اش در دولت محمد احمدی‌نژاد تصویب شده بود و فقط زمان تولیدش به سال ۹۲ موکول شد.

سه فیلم «بادیگارد»، «به وقت شام» و «خروج» را سازمان هنری-رسانه‌ای اوج وابسته به سپاه تولید کرد که در تضاد با سیاست‌های دولت وقت بود. در فیلم اول، مذاکرات هسته‌ای با دیپلمات‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی زیر سوال می‌رفت و منفی‌ترین شخصیت فیلم -با بازی فرهاد قائمیان- نماینده شورای امنیت کشور بود. «به وقت شام» یک پروپاگاندا درباره نقش سپاه در سوریه بود و «خروج» به شکل آشکار تقابل روستا نشینان با دولت وقت را به تصویر می‌کشید.

از معترض سپاه تا خادم سپاه

اما ابراهیم حاتمی‌کیا همیشه فیلمساز محبوب تندروها نبود. او با ساخت «از کرخه تا راین» خشم نیروهای انقلابی را در اوایل دهه ۱۳۷۰ برانگیخت. در میانه همان دهه با «برج مینو» سعی کرد روایتی متفاوت از جریان رسمی درباره جنک ایران و عراق ارائه کند و حتی تدوین این فیلم را به بهرام بیضایی واگذار کرد.

«آژانس شیشه‌ای» هرچند فیلمی در ستایش از برخوردهای رادیکال رزمندگان سابق در برابر دوران سازندگی و مدیریت اکبر هاشمی رفسنجانی بود، اما به عنوان مثال انصار حزب‌الله به عنوان مشهورترین گروه فشار نزدیک به محافظه‌کاران را هم به نقد می‌کشید. در دهه ۱۳۸۰ هم دو فیلم او توقیف شد؛ «به رنگ ارغوان» به دستور وزیر اطلاعات دولت محمد خاتمی و «گزارش یک جشن» در وزارت ارشاد دولت محمود احمدی‌نژاد.

نکته قابل تامل درباره چرخش او به سمت سپاه آن است که فیلم «موج مرده» در سال ۱۳۷۹ نه در دولت بلکه به دستور فرماندهان وقت سپاه اجازه نمایش در جشنواره فیلم فجر دوره بیست‌و‌نهم را به دست نیاورد. این فیلم به تهیه‌کنندگی سازمان روایت فتح ساخته شده بود و حاتمی‌کیا در نشست خبری بعد از جلوگیری از نمایش فیلم خود در سینمای رسانه‌ها به شکل علنی زبان به انتقاد از مسئولان سپاه باز کرد و گفت آنها مجبورش کردند فیلم خود را «تکه تکه» کند.

او حتی با چیدن تکه‌های حلقه‌های حدف شده فیلم روی میز و مقابل عکاسان و خبرنگاران سعی کرد ثابت کند که حتی بعد از کوتاه کردن «موج مرده» اجازه نمایش در جشنواره صادر نشده است. او به این شکل می‌خواست نشان دهد سپاه پاسداران حتی صدای او به عنوان فیلمساز جبهه و جنگ و هنرمند انقلابی را خفه می‌کند.

اما باید بیش از یک دهه می‌گذشت تا این فیلمساز بار دیگر به خدمت اهداف سپاه دربیاید. ورود علنی جمهوری اسلامی به جنگ‌های داخلی در سوریه و عراق به بهانه مبارزه با داعش، قدرت گرفتن سپاه قدس و شهرت قاسم سلیمانی که دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی می‌کوشید از او چهره «سرباز وطن» بسازد، این بهانه را به حاتمی‌کیا داد.

پروژه‌های بلندپروازانه او دیگر با بودجه نهادهایی مانند بنیاد سینمایی فارابی امکان ساخت نداشت یا به سیاست‌های دولت حسن روحانی نزدیک نبود. به همین دلیل بعد از تجربه «بادیگارد» که در اکران هم نسبتا موفق بود، سپاه از طریق سازمان اوج بودجه بزرگی در اختیار او گذاشت تا «به وقت شام» را بسازد.

اما فیلم به کپی ضعیفی از فیلم‌های هالیوودی تبدیل شد که منتقدان سینما را راضی نکرد و در اکران عمومی هم مانند «بادیگارد» به موفقیت نرسید. با این حال او چنان برادری‌اش را به سپاه ثابت کرده بود که بودجه ساخت «خروج» هم تامین شد. شیوع کرونا باعث شد که این فیلم حتی بر پرده سینماها اکران واقعی نداشته باشد و پرونده‌اش با اکران آنلاین بسته شد و حاتمی‌کیا سپس سراغ سریالی درباره موسی پیامبر رفته است و به گفته یک نماینده مجلس قرار است دو هزار میلیارد بودجه به آن اختصاص داده شود.

ابراهیم حاتمی‌کیا یکی از مهم‌ترین چهره‌های سینمای ایدئولوژیک جمهوری اسلامی است که هرگاه سعی کرد اندکی از خط‌کشی‌های مرسوم فاصله بگیرد، با تشری مختصر یا وعده بودجه‌های بزرگ‌تر به همان مسیر مطلوب نظام برگشته است. او زمانی علاقه داشت خودش را «منتقد دلسوز» حاکمیت معرفی کند که مواضع مستقل خود را دارد. اما در یک دهه گذشته ادعای استقلال را کنار گذاشت و به بهانه ارادت به قاسم سلیمانی، به خادم منویات سپاه پاسداران به عنوان قدرتمندترین نهاد نظامی و اقتصادی و سیاسی در چارچوب جمهوری اسلامی تبدیل شد.

او و هم‌نسلان مشهورش فیلمسازی را جز با بودجه‌های درشت ارگان‌ها و سازمان‌ها ادامه نداده‌اند و همواره در رویدادهایی مانند جشنواره فیلم فجر از موضع طلبکار وارد رقابت شده‌اند. اما هیچیک از آنها حاضر نیستند به شکل صریح درباره اعتراض‌های اخیر سخن بگویند. و این خود نشانه‌ای تلقی می‌شود برای وضعیت متزلزل جمهوری اسلامی، حتی نزد طرفدارانش.