طرح‌های سدسازی ترکیه مدتی است به مرکز توجه مسئولان جمهوری اسلامی در مواجهه با پدیده ریزگردها در ایران تبدیل شده است، موضوعی که ترکیه با رد آن، پایه و مبنای آن را غیرعلمی می‌خواند. تاثیر سدسازی ترکیه در کاهش ذخایر آبی عراق و سوریه و به دنبال آن افزایش ریزگردها از مرزهای غربی به سمت ایران موضوعی است که انتقاد‌ مقام‌های جمهوری اسلامی از ترکیه را به دنبال داشته است.

پدیده ریزگردها که تا سال‌ها دامنگیر برخی استان‌های غربی و جنوب غربی بود، در سالیان گذشته به استان‌های مرکزی نیز نفوذ کرد و همین گسترش دامنه آن بود که توجه به این معضل زیست‌ محیطی را بیش از پیش افزایش داد؛ اما درگیر شدن مناطق بیشتری از ایران و راهکارهای مقطعی برای آن مانع از تسریع فرایند رو‌به‌رشد ریزگردها در ایران نشد.

آنچه در سال‌های گذشته بیش از هر چیز در سخنان مسئولان اجرایی ایران درباره ریزگردها بیان شد، تاکید بر عامل خارجی داشتن این پدیده بود. در گذشته، عراق و در مواردی عربستان سعودی مهم‌ترین مبدا ریزگردهای ورودی به ایران معرفی می‌شدند؛ اما در سال‌های اخیر، انگشت اتهام ایران بیشتر متوجه ترکیه بود و بر طرح‌های سدسازی آن تمرکز داشت.

ترکیه همواره این موضوع را رد کرده است و مبدا ریزگردهایی که هرازگاه مناطقی از ایران را فرا می‌گیرند، کمی دورتر یعنی آفریقا و دیگر مناطق خاورمیانه عنوان می‌کند. آخرین واکنش مقام‌های ترکیه در این زمینه به روزهای اخیر برمی‌گردد که تانجو بیلگیچ، سخنگوی وزارت خارجه این کشور، بار دیگر گفته‌های مقام‌های جمهوری اسلامی درباره اثرگذاری ترکیه بر ورود ریزگردها و گردوغبار به ایران را رد کرد. خبرآنلاین به نقل از بیلگیچ نوشت: « در جغرافیای ما هر کشوری برای پیشگیری از این مسائل باید مسئولیت‌های خود را به جا آورد و اتهام‌های مقام‌های تهران به ترکیه در این خصوص راه‌حل درستی برای مسائل نیست.»

سخنگوی وزارت خارجه ترکیه طوفان گردوغبار منطقه‌ای را ناشی از دو منبع آفریقا و صحرای خاورمیانه خواند و گفت: «این ادعا که سدسازی در ترکیه در جغرافیای ما طوفان‌های شن و گردوغبار ایجاد می‌کند، علمی نیست. طوفان‌های شن و گردوغبار تا حد زیادی یک پدیده طبیعی‌اند و عموم مردم هم آن را قبول دارند.» 

طرح‌های سدسازی ترکیه که تحت عنوان «گاپ» معرفی می‌شود، مجموعا ۲۲ سد و ۱۵ نیروگاه‌اند که هشت سد بزرگ و متوسط از جمله آتاتورک بر رودخانه فرات و ایلیسو بر دجله در جنوب شرقی ترکیه از آن جمله‌اند. ترکیه این طرح را بیش از دو دهه قبل و با سرمایه‌گذاری گسترده آغاز کرد. روند توسعه دو سدی که منابع آبی دجله و فرات را هدف قرار می‌داد، انتقادهای بیشتری را متوجه ترکیه کرد. جمهوری اسلامی که یکی از منتقدان به این طرح‌های سدسازی است، اعلام می‌کند تبعات زیست‌ محیطی این سدها بر خشک شدن بیشتر سوریه و عراق و اثرگذاری آن بر پدیده ریزگردها در ایران مهم‌ترین دلیل مخالفت با طرح سدسازی ترکیه در جنوب شرقی این کشور است.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، به‌تازگی بابت همین مسئله به مجلس رفت تا انتقادهای نمایندگان مجلس بر بی‌اثر بودن مذاکرات با ترکیه در مورد طرح‌های سدسازی این کشور را بشنود. امیرعبداللهیان که دولت قبل را در رسیدگی به موضوع ریزگردهای ناشی از سدسازی ترکیه منفعل دانسته بود، به نمایندگان مجلس گفت که طی هشت ماه گذشته، بارها با مسئولان وزارت خارجه ترکیه در این زمینه رایزنی کرده است.

اما منشاء ریزگردهایی که ایران به آن گرفتار است، موضوعی است که ناصر کرمی، کارشناس محیط‌ زیست در گفت‌وگو با ایندیپندنت فارسی، آن را به شکل دیگری شرح می‌دهد. او ریشه اصلی این مسئله را نه در سدسازی ترکیه که در تغییرات اقلیمی می‌داند و چنین توضیح می‌دهد: «از سال‌ها قبل، قابل پیش‌بینی بود که این تغییرات اقلیمی ما را به آنچه امروز با آن مواجه‌ایم، می‌رساند. این تغییرات اقلیمی خاورمیانه و شمال آفریقا را به‌طور گسترده تحت تاثیر قرار داده که بخشی از اثر بیرونی آن خشکیدگی و گسترش بیابان است. در این میان، سوریه و عراق به دلیل درگیری چندین ساله با جنگ و سیاست‌های نادرست در حوزه کشاورزی همچون اصرار بر خودکفایی، با گسترش دامنه بیابان‌های خشک روبه‌رو شدند»،

کرمی اضافه کرد: «جریان‌های هوا به طور عمده از غرب به ایران وارد می‌شوند؛ بنابراین خشک شدن و گسترش دامنه بیابان‌ها در این دو کشور بیشتر از قبل ایران را در مسیر ریزگردهایی با منشا عراق و سوریه قرار داده است.»

موضوع اینجا است که سدسازی‌های ترکیه به فرآیند کم‌آبی بیشتر در سوریه و عراق که حالا با گسترش بیابان‌ها مواجه‌اند، منجر خواهد شد. در این میان، سوریه بیش از عراق از سدسازی ترکیه متضرر می‌شود چرا که میزان آب‌های جاری واردشده به سوریه از ترکیه حدود ۸۰ درصد و این میزان در مورد عراق حدود ۵۰ درصد است. ناصر کرمی در این زمینه معتقد است: «با اجرای کامل طرح سدسازی گاپ در ترکیه، میزان ذخایر آبی ورودی از دجله و فرات به دو کشور عراق و سوریه نصف خواهد شد.»

 این کارشناس محیط زیست در عین حال بر این مسئله تاکید دارد که حتی در صورت اجرای کامل طرح‌های سدسازی ترکیه، باز هم عامل اصلی پدیده ریزگردها را باید خشکیدگی خاورمیانه و تغییرات اقلیمی دانست. به گفته او، «سد ایلیسو ترکیه به خشکی بیشتر بین‌النهرین منجر می‌شود و نیمی از کشتزارهای این منطقه را از بین می‌برد که می‌تواند به معنای افزایش ریزگرد ورودی از این منطقه به ایران باشد».

 او در عین حال توضیح می‌دهد که به دلیل وابستگی بیشتر سوریه به کشاورزی، این کشور از سدسازی ترکیه بیش از عراق تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و با خشکی بیشتر مواجه می‌شود.

کرمی تصریح کرد: «ترکیه با طرح‌های سدسازی به‌ویژه در جنوب شرقی این کشور، هژمونی خود در منابع آب بالادست این منطقه را در اختیار خواهد گرفت.» این هژمونی‌ که کرمی به آن اشاره می‌کند، آن هم در حوزه آب، مهم‌ترین چالش پیش روی منطقه در معرض خشکیدگی خاورمیانه است و شاید بتواند به نوعی بیانگر چرایی چرخش کامل سیاست‌های جمهوری اسلامی به سمت ترکیه در مسئله ریزگردها باشد. این هژمونی از طریق منابع آب دجله و فرات، دقیقا دو کشوری را تحت‌ تاثیر قرار می‌دهد که هر کدام در سطحی، از مناطق تحت نفوذ جمهوری اسلامی به شمار می‌روند.

هژمونی در حوزه آب به معنای تسریع دامنه آن در حوزه سیاسی خواهد بود. شاید همین مسئله است که پای طرح‌های سدسازی ترکیه را بارها به کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران باز کرد. در سال‌های اخیر، کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران چندین بار طرح گاپ ترکیه را به عنوان تهدیدی بزرگ در خاورمیانه بررسی کرد. البته در جریان این جلسات، عنوان شد که ایران نیز به لحاظ منابع آبی و ورود ریزگردها از اجرای کامل این طرح‌ها متاثر خواهد شد و با احداث کامل سدهای ترکیه در قالب پروژه گاپ، حدود ۶.۵ میلیون هکتار از اراضی سوریه و عراق به بیابان تبدیل می‌شود.

گرچه این طرح بر خشکی در عراق و سوریه اثرگذار است و به گسترش بیابانی شدن اراضی این دو کشور و افزایش ریزگردهای آن‌ها به مقصد ایران منجر خواهد شد، مسئله هژمونی سیاسی متاثر از آب بالادستی ترکیه در این دو کشور نیز برای جمهوری اسلامی بسیار حائز اهمیت است. هژمونی آب بدون شک در آینده تحولات سیاسی خاورمیانه رکنی اثرگذار و مهم خواهد بود.

سخنگوی وزارت خارجه ترکیه در اظهارات اخیر خود به تمرکز رسانه‌ها و سیاستمداران جمهوری اسلامی به منشا ترکیه‌ داشتن ریزگردها و گردوغبارهای ایران اشاره کرد. به گفته او، «این ادعا که سدهای ساخت ترکیه مشکلات زیست محیطی اخیر در ایران را به وجود آورده و آلودگی هوای تهران را به اوج رسانده‌اند، به‌شدت در رسانه‌های ایران بازتاب پیدا کرده و در دستور کار سیاستمداران ایران قرار گرفته است».

بدون شک بهره‌برداری سیاسی از سدسازی ترکیه در جنوب شرقی این کشور از آورده‌های اقتصادی آن دستاورد کمتری نخواهد داشت. این مسئله می‌تواند در حوزه رقابت‌های منطقه‌ای، دست بالا را به ترکیه دهد و قابل پیش‌بینی است که همین عامل محرک موجب شود ترکیه در مقابل هر نوع فشاری برای توقف طرح‌های سدسازی خود به ویژه در دجله و فرات مقاومت کند.

تداوم اجرای این طرح‌ها در کنار تغییرات اقلیمی که ناصر کرمی آن را در منطقه خاورمیانه رو به گسترش عنوان می‌کند، نشان می‌دهد که نه قرار است ریزگردها از ایران رخت بربندند و نه با سیاست‌های فعلی می‌توان رفع آن‌ها را انتظار داشت؛ پدیده‌ای که هر سال بخش بیشتری از ایران را همچون برخی دیگر از کشورهای منطقه تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.