برای اولین بار در تاریخ ۱۲۷ ساله «دوسالانه ونیز» در جایگاه قدیمی‌ترین و مهم‌ترین نمایشگاه هنر معاصر جهان، این نمایشگاه با حضور مسلط و پرشمارتر هنرمندان زن در قیاس با مردان برگزار می‌شود.

پس از یک سال تاخیر در برگزاری نمایشگاه ونیز به دلیل همه‌گیری کرونا، این دوسالانه روز شنبه، سوم اردیبهشت (۲۳آوریل)، با ۸۰ غرفه از کشورهای مختلف افتتاح شد و تا ششم آذر ادامه دارد.

آثار این دوره دوسالانه در پیوند با موضوعاتی مانند هنجارهای جنسیتی، استعمار، و تغییرات آب و هوایی ارائه می‌شوند و هنرمندان شناخته‌شده‌ای نیز که مدت‌ها بود نادیده گرفته شده‌ بودند، در این دوره حضور دارند.

نمایشگاه امسال «شیر رویاها» (The Milk of Dreams)،  برگرفته از کتابی نوشته لئونورا کارینگتون، نویسنده سورئالیست، نام دارد این کتاب مملو از داستان‌های جادویی است که در آن همه چیز را می‌توان از طریق تخیل دگرگون کرد.

درخشش هنرمندان زن

نمایشگاه هنری ونیز ونیز با سرپرستی سیسیلیا المانی، هنرمند ایتالیایی ساکن نیویورک، برگزار می‌شود و چهارمین دوره از ۵۹سال برگزاری آن است که زنان در جایگاه سرپرست اجرایی قرار دارند.

سیسیلیا المانی با اشاره به برتری زنان در میان بیش از ۲۰۰ هنرمندی که آثارشان برای نمایش در جشنواره انتخاب شده است، به اسوشیتدپرس گفت: «این یک انتخاب نبود، بلکه یک فرایند بود.»

او تاکید کرد: «فکر می‌کنم برخی از بهترین هنرمندان دوران کنونی زنانند. فراموش نکنیم که در تاریخ طولانی دوسالانه ونیز، برتری هنرمندان مرد شگفت‌انگیز بوده است. با این حال باید بگویم که متاسفانه ما هنوز بسیاری از مسائل مربوط به جنسیت را حل نکرده‌ایم.»

در تازه‌ترین دوره برگزاری این رویداد مهم، زنان موفق شدند برترین جوایز را به خود اختصاص دهند و جایزه «شیر طلایی» را به دست آورند.

سونیا بویس، هنرمند بریتانیایی، برای یک اثر هنری چیدمان که در غرفه بریتانیا به نمایش گذاشته شد، شیر طلای پنجاه و نهمین دوسالانه ونیز را به دست آورد. او نخستین زن سیا‌هپوستی است که به عنوان نماینده بریتانیا در دوسالانه ونیز حضور می‌یابد. اثر هنری‌ او شامل مجموعه‌ای از ویدیوها، کُلاژها، قطعه‌های موسیقی، و مجسمه‌ها است.

شیر طلای «برترین هنرمند» نمایشگاه اصلی این جشنواره نیز به «سیمون لی»، هنرمند زن آمریکایی، اهدا شد. «لی» این جایزه را برای اثری هنری دریافت کرد که در ورودی «آرسنال»، یکی از مکان‌های اصلی نمایشگاه، قرار داده شده است. دلیل شهرت او بیشتر مجسمه‌های غول‌پیکرش است و علاقه به تاریخ و مردم‌نگاری موجب شده است که تمرکز اصلی آثار او روی زنان سیاهپوست باشد.

فسون اونور، پیشگام هنر مفهومی در ترکیه، نیز هنرمند زن دیگری است که در سن ۸۵ سالگی غرفه مربوط به این کشور را با گربه‌ها و موش‌های حیرت‌انگیز پر کرده است و به تهدیدهای امروزی، مانند همه‌گیری کووید – ۱۹ و تغییرات آب و هوایی، اشاره می‌کند. او درباره درخشش زن‌ها در این دوره از جشنواره گفت: «زنان هنرمند سخت کار می‌کنند، اما کمتر به رسمیت شناخته می‌شوند. همیشه اول مردها در مرکز توجه قرار می‌گیرند.»

جایزه شیر طلایی « دستاورد یک عمر» امسال نیز به دو هنرمند زن تعلق گرفت. کاترینا فریچ آلمانی و سیسیلیا ویکونا، شاعر، هنرمند، و فیلمساز شیلیایی که آثاری از آن‌ها در این دوره فستیوال ونیز دیده می‌شود، توانستند این جایزه مهم را به خانه ببرند. 

نمایشگاهی در میان بحران‌های جهانی

سیسیلیا المانی، برگزارکننده این دوره از نمایشگاه ونیز، درباره به نمایش گذاشتن آثار هنری با وجود بحران‌هایی مانند همه‌گیری کووید-۱۹و جنگ در اوکراین، گفت: «شاید هنر در چنین مواقعی کاری سطحی و بی‌فایده به نظر برسد، اما تاریخ طولانی هنر نشان داده است که همواره به عنوان نوعی لرزه‌نگار تاریخی برای نمایش و ثبت آسیب‌ها و بحران‌ها عمل کرده است.»

این هنرمند با اشاره به اینکه امسال غرفه روسیه پس از انصراف هنرمندان بسته باقی مانده است، به کیسه‌های شن اشاره کرد که در همان نزدیکی از سوی متصدیان غرفه اوکراین نصب شده‌ است و با ترکیبی از پوسترهایی از هنرمندان اوکراینی، تصاویری تلخ از جنگ دو ماهه در این کشور را نشان می‌دهد.

موضوع‌های مهم جهانی دیگری نیز در این نمایشگاه به زبان هنر به تصویر کشیده شده است؛ به عنوان مثال کشورهای حوزه اسکاندیناوی، شامل نروژ، سوئد، و فنلاند، امسال غرفه مشترک خود را به سامی‌ها، یکی از قدیمی‌ترین گروه‌های بومی اروپا، اختصاص دادند و ایده متفاوتی از اتحاد را پدید آوردند. این غرفه با آثار هنری و اجراهای گوناگون، مبارزه با استعمار مردم سامی را به تصویر می‌کشد و در عین حال سنت‌های آنان را نیز نمایش می‌دهد.

در باره مبحث جنسیت نیز هنرمندی از نیوزیلند به نام یوکی کیهارا با «جنسیت سوم»، با اثری به نام «کمپ بهشت» داستان جامعه «فاافافین ساموآ» را روایت می‌کند. افراد این جامعه در جزایر اقیانوس آرام، جنسیتی را که در بدو تولد به افراد اختصاص داده می‌شود، نمی‌پذیرند و خود را دارای «جنسیت سوم» یا ورای جنسیت‌های دوگانه می‌دانند.

حضور تاثیرگذار کشورهای عربی

در نمایشگاه امسال عربستان، امارات، لبنان، و فلسطین هم حضور دارند و عمان نیز برای نخستین بار در این رویداد هنر معاصر شرکت می‌کند.

عربستان برای دومین حضورش در غرفه دائمی خود، آثاری از هنرمند سعودی به نام مهند شونو را به سرپرستی ریم فدا به نمایش گذاشته است. این غرفه، بازتابی از تغییرات اجتماعی مهم در کشور عربستان است و موج جدیدی از خلاقیت و گفت‌وگوی انتقادی در این کشور را به نمایش می‌گذارد.

برای غرفه امسال امارات متحده عربی نیز محمد احمد ابراهیم، یک نمایش انفرادی با عنوان «بین طلوع و غروب خورشید»‌ ارائه کرده است. این هنرمند پرسابقه امارات، چیدمانی با استفاده از فرم‌های مجسمه‌ای در اندازه انسانی ترتیب داده و در آن از ارتباط عمیقش با محیط طبیعی زادگاهش کمک گرفته است. آثار ابراهیم که اکنون در جایگاه بسیار معتبری در عرصه هنر خود شناخته می‌شود، جنبه‌های هنر سرزمینی را با نقوش محلی، نقاشی و مجسمه‌سازی، و زبان رمزگشایی‌ناپذیرش درهم می‌آمیزد. مدت‌ها است که آثار او مرزهای هنر را در جهان عرب جابه‌جا کرده است.

کشور عمان نیز امسال نخستین حضور خود را در دوسالانه ونیز تجربه می‌کند. غرفه این کشور با بودجه وزارت فرهنگ عمان و با سرپرستی عایشه استوبی، متخصص و مورخ هنر، روایتی معاصر از این کشور ارائه می‌کند که تاکنون مورد توجه مورخان عرب قرار نگرفته است. در این غرفه آثار پنج هنرمند به چشم می‌خورد که یکی از آن‌ها رادیکا خیمجی است که شهرت خود را مدیون آثار فمینیستی‌اش است.

لبنان نیز با وجود شرایط دشوار و چالش‌های گوناگون، در دوسالانه ونیز شرکت کرده است تا احساس لبنانی‌ها را درباره فرهنگ و میراث خود به نمایش بگذارد. در غرفه این کشور آثار دو هنرمند لبنانی ارائه شده است: ایمن بعلبکی، نقاش ساکن بیروت، و دانیل آربید، فیلمساز مستقر در پاریس.

بعلبکی که با آثار اکسپرسیونیستی‌اش شناخته می‌شود، با نقاشی‌هایی در این نمایشگاه حضور دارد که با تاثیر از درگیری‌ها در جهان عرب، به‌ویژه در لبنان، خلق شده‌اند. از سوی دیگر، آثار آربید از نگاه بین‌فرهنگی او که در لبنان، فرانسه، و دیگر نواحی غرب زندگی می‌کند، الهام می‌گیرد.

غرفه فلسطین نیز در دوسالانه ونیز آثار ۱۹ هنرمند مقیم فلسطین و کشورهای دیگر جهان را ارائه می‌دهد. برگزارکنندگان این غرفه می‌گویند که امیدوارند به جهانیان نشان دهند که با وجود زندگی در تبعید و در سخت‌ترین شرایط تحت اشغال، هنرمندان فلسطینی می‌توانند همچنان سرآمد باشند و آثار هنری الهام‌بخشی تولید کنند که زیبایی فلسطین و قدرت مردمش را نشان دهد.

جای خالی ایران در دوسالانه ونیز

با اینکه کشورهای مختلف از مدت‌ها قبل برای حضور در دوسالانه مهم و معتبر ونیز برنامه‌ریزی می‌کنند، با تعلل مسئولان جمهوری اسلامی ایران، هنرمندان ایرانی از این فضا بی‌نصیب مانده‌اند.

ایران فعلا جایگاهی در پنجاه و نهمین دوره نمایشگاه ونیز ندارد، اما با توجه به زمان طولانی برگزاری این نمایشگاه، هنرمندان عرصه هنرهای تجسمی ایرانی امیدوارند که این فرصت برایشان فراهم شود. 

با در نظر گرفتن اینکه ایران فضای اختصاصی در دو باغ جیاردینی و آرسناله ندارد و هر بار با اجاره یک مکان در این رویداد حاضر می‌شود، احتمال می‌رود که در روزها و ماه‌های آینده با برپایی پاویون بتواند به این رویداد جهانی بپیوندد.

با این حال، محمود سالاری، معاون امور هنری وزیر ارشاد، درباره اینکه آیا ایران در پنجاه و نهمین نمایشگاه ونیز حضور خواهد داشت یا نه، گفته است: «هنوز تصمیمی در این زمینه نگرفته‌ایم، چون همچنان وضعیت بودجه‌مان روشن نیست.»

در دوران پس از انقلاب ۵۷، ایران تنها در هشت دوره دوسالانه ونیز حاضر بوده است و در حالی که گالری‌های خصوصی کشورهای مختلف با حضور در این نمایشگاه سود سرشاری به دست می‌آورند، هیچ گالری خصوصی از ایران در این رویداد شرکت نداشته است.

حضور ایرانی‌ها در غرفه‌های سایر کشورها

در نبود غرفه ایران، برخی از هنرمندان ایرانی که اغلب آنان در خارج از ایران زندگی می‌کنند، زیر نام سایر کشورها هنرشان را ارائه داده‌اند.

فیروز فرمانفرمائیان، شهروند فرانسوی ایرانی‌الاصل، به عنوان نماینده قرقیزستان برای اولین پاویون این کشور را با اثری با عنوان «دروازه‌های توران» ارائه کرده است. این اثر به میراث مشترک قبیله‌ای عشایر تورانی قرقیز می‌پردازد، یک قبیله ایرانی در عصر اوستایی (حدود ۶-۴ قرن پس از میلاد) که سرزمین «تور» را اشغال کردند. «تور» نام کهن منطقه‌ای است که قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، و بخش‌های شمالی افغانستان و پاکستان امروزی را شامل می‌شد.

شری هوسپیان، هنرمند ایرانی‌الاصل آمریکایی نیز که علاوه بر مجسمه‌سازی و طراحی، در عکاسی و کلاژ فعالیت می‌کند، با هفت اثر جدید خود در بخش نمایشگاهی ونیز حضور دارد. آثار او اغلب به مسائل انسانی و هویتی مربوط می‌شود.

در بخش دیگری از دوسالانه ونیز، نمایشگاهی به سرپرستی زیبا اردلان برگزار می‌شود که شامل آثاری از چندین هنرمند، از جمله ارغوان خسروی، هنرمند ایرانی است. این نمایشگاه آثار متنوع و قابل‌تاملی را گرد هم می‌آورد و شامل برخی همکاری‌های بین‌رشته‌ای در زمینه موسیقی و هنرهای تجسمی است.

بیتا رضوی، از هنرمندان ایرانی‌الاصل دیگر حاضر در پنجاه و نهمین نمایشگاه ونیز است. او با اثری مشترک با کریستیا نورمان، به نمایندگی از استونی در این رویداد شرکت دارد. بیتا رضوی متولد تهران است و در هلسینکی زندگی می‌کند. او فارغ‌التحصیل موسیقی از دانشگاه هنر تهران، و دارای مدرک کارشناسی ارشد هنرهای زیبا از آکادمی هنرهای زیبای فنلاند است.

رامین و رکنی حائری‌‌زاده و حسام رحیمیان نیز هنرمندان ایرانی‌ دیگری‌اند که با پروژه مشترک خود به نام «آلوویوم» در پنجاه و نهمین فستیوال ونیز حضور یافته‌اند. این پروژه که جوایز متعددی کسب کرده است، حاصل همکاری بین یک مرکز تخصصی هنری در شهر تورین ایتالیا و گروه هنری مستقر در دبی است.