شبکه خبری العربیه در گزارشی به واکنش روحانیون شیعه عربستان سعودی به مصاحبه مطبوعاتی اخیر شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، پرداخته و این پرسش را مطرح کرده است که نقش روحانیون شیعه عربستان سعودی در تحکیم ارزش‌های شهروندی و همگرایی ملی چیست؟

پس از انتشار مصاحبه مطبوعاتی شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، با مجله آتلانتیک در روز سوم مارس ۲۰۲۲، شیخ حسین علی مصطفی، روحانی برجسته عربستان سعودی، پیامی همراه با عکس شاهزاده محمد بن سلمان در حساب کاربری‌اش در توییتر منتشر کرد.

او در این پیام چنین نوشت: «بالاترین مرتبه تعهد به وطن این است که به سرزمینی که در آن زندگی می‌کنی و به میهنی که تو را در آغوش گرفته است، وفادار و متعهد باشی؛ زیرا وطن جایی است که زندگی و همه اهداف و آرمان‌های تو در آن تحقق می‌یابد. وطن شناسه هویت و نشانی همیشگی تو است. حمایت و دفاع از وطن در برابر هر کسی که چشم طمع به آن دوخته باشد، یک مسئولیت اساسی و غیرقابل بحث است. البته چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی بیانگر واقعی این آرمان والا است».

باور به اهمیت شهروندی و اعطای اولویت به آن

موضع شیخ علی مصطفی و پیامی که او در آن از اندیشه‌های شاهزاده محمد بن سلمان در مصاحبه مطبوعاتی اخیر استقبال کرده، نمایانگر دیدگاه وسیعی است که او پس از سال‌ها مطالعه و تجربه به آن دست یافته است. اساس دیدگاه او مبتنی بر باور به ثبات دولت، پایبندی به اهمیت شهروندی، حفظ ارزش‌های ملی و همزیستی و نفی گفتمان‌های نژادپرستانه و فرقه‌ای است.

در ۴ مارس، شیخ حسین علی مصطفی بار دیگر در صفحه توییترش تاکید کرد: «شهروندی قانونی پایه و اساس رابطه یک فرد با نظام سیاسی کشور است؛ صرف نظر از ویژگی‌های فکری و باورهای شخصی آن فرد. بنابراین، هرگونه تخطی در این زمینه موضع شهروند را از فراخنای وفاداری به میهن به تنگنای وفاداری به فرقه و گروه تبدیل می‌کند و این همان اقدامی است که معنا و مفهوم شهروندی را از بین می‌برد و آن را برای همیشه ریشه‌کن می‌کند. دین و مذهب یک مسئله فردی است؛ در حالی‌ که قانون برای حمایت از ملت و کشور است.»

تردیدی نیست که چنین نگرشی «احساس شهروندی» را تقویت می‌کند و شهروند در سایه این باور، وفاداری به کشور و ملت را بر وفاداری‌های کوچک شخصی ترجیح می‌دهد؛ زیرا وفاداری به کشور در محدود کردن تاثیر گفتمان‌های فرامرزی ایدئولوژیک رادیکال یا سیاسی نقش اساسی دارد. البته شیخ مصطفی یکی از روحانیون برجسته است که به «دولت مدنی» معتقد است و وفاداری‌های سیاسی خارجی را که برخی از گروه‌های اسلام سیاسی اعم از سنی و شیعه آن را در قالب مسائل به ظاهر فکری و عقیدتی مطرح می‌کنند و ترویج می‌دهند، درست نمی‌انگارد.

آنچه شيخ حسين علی مصطفی پیوسته به دنبال ترویج آن است، اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا این امر رابطه بین روحانیون و دولت را در مسیر درست آن قرار می‌دهد و به رابطه‌ای که مبتنی بر بهره‌برداری و سودجویی باشد، پایان می‌دهد تا از دین به عنوان ابزاری برای رسیدن اهداف سیاسی، گروهی و شخصی استفاده نشود. در واقع، رابطه شهروند با دولت بر محور «قانون» و «حاکمیت دولت» می‌چرخد و روحانیون نیز بدون داشتن هاله‌ای از قداست یا معصومیت که آن‌ها را از دیگران متمایز کند، در کنار سایر نخبگان فکری و فلسفی و عموم شهروندان نقش خود را در بهبود وضعیت جامعه ایفا می‌کنند.

نگرشی اندیشمندانه به چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی

از سوی دیگر، محمد رضا سلمان، امام جمعه مسجد امام حسین در استان الاحساء، در خطبه‌ای به عنوان «از چشم‌انداز ۲۰۳۰ دولت تا قانون احوال شخصیه، تلاش‌های جدی برای تغییر و نوگرایی»، خطاب به نمازگزاران گفت که همه شهروندان عربستان سعودی باید جزئیات چشم‌انداز ۲۰۳۰ را با دقت مطالعه کنند و درباره نکات بااهمیتی که شاهزاده محمد بن سلمان در مصاحبه بسیار جالبش با «مجله آتلانتیک»، به آن‌ها اشاره کرد، تفکر و تامل کنند.

او در همین خطبه، «قانون احوال شخصیه» که به‌تازگی در عربستان سعودی به تصویب رسیده است را «جهش کیفی» دانست و افزود: «ارائه این چشم‌انداز بزرگ و آینده‌نگر جدیت در تصمیم‌گیری و سرعت عمل به وضوح نشان می‌دهد که ما در حال گذر از یک محیط بسته به یک محیط باز و پیشرفته‌ایم و شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، طراح اصلی این چشم‌انداز وسیع است.» امام جمعه مسجد امام حسین نمازگزاران را بار دیگر به مطالعه جزئیات «چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی» فرا خواند و افزود که باید همگان از جزئیات این چشم‌انداز آگاه باشند و خود را در مسیر تحول و پیشرفت قرار دهند؛ نه اینکه در حاشیه بنشینند و تماشاگر باشند.

ترویج مدارا و همزیستی

شیخ حسن الصفار، امام جمعه مسجد رسالت در استان قطیف، هم در خطبه نماز جمعه ۱۱ مارس، با اشاره به مصاحبه شاهزاده محمد بن سلمان با مجله آتلانتیک و ستایش سخنان ولیعهد، گفت: «این گفتمان و نگرش مایه افتخار، مباهات و سربلندی شهروندان عربستان سعودی و حتی سراسر امت اسلامی است. او شهروندان را به وحدت و همبستگی با رهبری کشور فراخواند تا اینکه این طرح پیشگام در تحقق مدارا و همزیستی مسالمت‌آمیز به موفقیت برسد».

او همچنین روز ۱۵ مارس ۲۰۲۲، مقاله‌ای با عنوان «ترویج تسامح مذهبی» در روزنامه الشرق الاوسط منتشر کرد و در آن از مبلغان دینی و روشنفکران سنی و شیعه خواست از پرداختن به مناقشات بیهوده فرقه‌ای و گروه‌گرایی بپرهیزند و به جای آن برای ترویج گفتمان وحدت و پیشرفت بکوشند تا نسل کنونی و آینده را به بلندپروازی‌های علمی و عملی‌، کمال‌گرایی اخلاقی و خدمت به جامعه و کشور سوق می‌دهد. او افزود: «در جامعه نوین عربستان سعودی برای فعالیت‌های فرقه‌ای، تبعیض نژادی و زیر سوال بردن مذاهب و اندیشه‌های مردم جایی وجود ندارد.»

حمایت از روند نوگرایی

این نمونه از مواضع سه تن از روحانیون شیعه عربستان سعودی در حمایت از سیاست‌های شهروندی، امنیت، توسعه و نوسازی در عربستان سعودی است. البته هر یک از روحانیون یادشده دیدگاه‌های مستقلی دارند و ممکن است در دیدگاه‌ها و روش فعالیت‌های آن‌ها تفاوت‌های بسیاری وجود داشته باشد؛ با این حال، شیخ مصطفی، شیخ سلمان و شیخ الصفار بر اهمیت تحکیم ارزش‌ها و اندیشه‌هایی که شاهزاده محمد بن سلمان در مصاحبه خود ارائه کرد، اتفاق نظر دارند و آن‌ها را اساس و پایه ساختار یک کشور قدرتمند می‌دانند که همه شهروندان عربستان سعودی از هر فرقه، منطقه و گروه در توسعه آن مشارکت دارند.

هرچند آزادی جامعه شیعه عربستان سعودی امروز از چارچوب گفتمان روحانیون دینی پا را فراتر گذشته و به سمت مستقل شدن و واقع‌گرایی انتقادی در حرکت است و در عین حال، نخبگان مدنی با ارائه اندیشه‌هایی مانند آزادی‌های فردی، جدایی دین از سیاست، آزادی بیان، تفکر انتقادی و حق پرسش نقش‌های مهم ملی و روشنگری را ایفا می‌کنند تا گروه‌های مختلف مردمی را به سمت وحدت و یکپارچگی و فقدان گروه‌گرایی سوق دهند، با این حال، ایجاد یک گفتمان دینی نوین که منطقی‌تر، عاری از تعصب، احترام به دیگران، معتقد به اهمیت کار در سایه قانون و تحکیم سازش ملی باشد، یک نیاز مبرم و اساسی است. علاوه بر این، روحانیون باید برای زدودن آسیب‌هایی که در گذشته به گفتمان دینی وارد شده است، بکوشند. بنابراین لازم است روحانیون در ایجاد اصلاحات از طریق آموزه‌های فقهی و مذهبی نقش اساسی داشته باشند و نیازمندی به ایجاد اصلاحات را با درایت، جسارت و شفافیت به مردم بیان کنند.

لزوم ایفای نقش در روند نوگرایی

البته در چارچوب حقوق شهروندی همه افراد جامعه برابرند؛ بنابراین نباید برای روحانیون جایگاهی بالاتر از دیگران در جامعه اختصاص داده شود؛ زیرا آن‌ها نیز افرادی‌اند که در حقوق و مسئولیت با سایر شهروندان برابرند. هدف این نیست که مردم را با توجه به نگرش آن‌ها به تحولات سریع عربستان سعودی به گروه‌های مذهبی و فرقه‌ای یا منطقه‌ای دسته‌بندی کنیم. بلکه هدف این است که به روشنی و صراحت به این نکته اشاره کنیم که روند اصلاحاتی که «چشم‌انداز ۲۰۳۰» آن را ترویج می‌دهد، حتی گفتمان شماری از روحانیون شیعه عربستان سعودی را تحت تاثیر قرار داده و این واقعیت را ثابت کرده است که هیچ فردی از شهروندان عربستان سعودی از محدوده تعامل با چشم‌انداز ۲۰۳۰ و آینده کشورش خارج نیست.

بنابراین ایجاب می‌کند که روحانیون برای تقویت وحدت و انسجام ملی بیشتر تلاش کنند و مردم را به سمت همگرایی و مشارکت در روند فراگیر اصلاحات چشم‌انداز ۲۰۳۰ که هدف از آن پیشرفت و نوگرایی در جامعه است، سوق دهند. روحانیون باید در تلاش برای تفکیک بین دو حوزه موجود در جامعه باشند. اول، هویت ملی و جامع عربستان سعودی که شامل همه شهروندان، فرقه‌های مذهبی، گروه‌های نژادی و قبایل مختلف است و کلیه شهروندان در آن نقش و مسئولیت یکسانی دارند. دوم، هویت ویژه مذهبی هر گروه که بر اساس قانون به آن ارج‌گذاری می‌شود و مورد احترام قرار می‌گیرد و البته هیچ فردی حق ندارد هویت گروهی خود را بر دیگران تحمیل کند.

به همین ترتیب، شاهزاده محمد بن سلمان در مصاحبه خود با مجله آتلانتیک، به صراحت به این موضوع اشاره کرد و گفت: «هیچ فردی حق ندارد یک مذهب مشخص را به عنوان تنها دیدگاه دینی در عربستان سعودی ترویج دهد. ممکن است گاهی در گذشته چنین اتفاقی رخ داده باشد و آن هم به دلایلی که قبلا به آن اشاره کردیم؛ به ویژه در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ قرن گذشته و اوایل قرن ۲۱،‌ اما امروز همه‌چیز را در مسیر درست آن قرار داده‌ایم.»

تردیدی نیست که مصاحبه شاهزاده محمد بن سلمان انگیزه اخلاقی و فکری بسیاری به روند اصلاحات و نوگرایی بخشیده است. از سوی دیگر، باید به این نکته تاکید کرد که پیشبرد روند اصلاحات تنها بر عهده نهادهای دولتی نیست؛ بلکه نهادهای جامعه مدنی و فعالان فرهنگی و مذهبی نیز در قبال این چشم‌انداز مسئولیت‌های بی‌شماری دارند. باید همه برای پیشروی آماده باشند، زیرا در تاریخ هرگز برای افراد بیکاره و واپسگرا جایی وجود ندارد.

ترجمه از العربیه