دو زبانگی پدیده‌ای جهانی است که در اکثر کشورهای جهان وجود دارد؛ اصطلاح دو زبانگی به استفاده منظم از دو زبان و یا بیشتر اطلاق می‌شود که با مفهوم فردی و اجتماعی به کار می‌رود. چگونگی ارتباط میان دو زبانگی و تعلیم و تربیت از موضوعات مهمی است که امروزه سیاست‌گذاران آموزشی، برنامه ریزان، روان شناسان، زبان شناسان و معلمان با آن مواجه هستند.
کارشناسان می‌گویند دو زبانگی از مسایل بحث برانگیز کشورهای چند زبانه از جمله ایران است و کودکان دو زبانه در بدو ورود به مدرسه به دلیل کنار گذاشتن زبان مادری و به تبع آن ناتوانی در درک مطلب با خطر افت تحصیلی و ترک تحصیل مواجه می‌شوند.
مشکلات یادگیری دانش آموزان در مناطق دو زبانه، علاوه بر اینکه موجب کسب نمرات پایین در دروس می‌شود، باعث کاهش اعتماد به نفس، نگرش منفی نسبت به خود و مدرسه، سرخوردگی، صرف هزینه های زیاد جهت جبران مشکلات پیش آمده از طرف خانواده و سیستم آموزشی، اتلاف زمان بیشتر جهت آموزش و یادگیری توسط معلمان، ترک تحصیل، از دست دادن موقعیت های اجتماعی و فرصت های شغلی نیز می‌شود.
با نزدیک شدن انتخابات مجلس شورای اسلامی برخی از نمایندگان شهرستان‌ها شعار حمایت از تدریس زبان مادری در مدارس را از سر گرفته اند. این در حالی است که شعار حمایت از تدریس زبان مادری قبلا توسط رئیس جمهور ایران، آن هم در زمان انتخابات ریاست جمهوری دوره یازدهم، مطرح شد؛ شعاری که تاکنون بلاتکلیف مانده و نتیجه‌ای برای استان‌های دوزبانه کشور از جمله آذربایجان نداشته است.
طبق اصل ۱۵ قانون اساسی، آموزش زبان مادری، یکی از اصول قانونی بوده و در منشور حقوق شهروندی نیز به این مساله اشاره شده است. براساس ماده ۱۰۱ این منشور شهروندان ایرانی از حق یادگیری و استفاده و تدریس زبان و گویش محلی خود برخوردارند.
با این حال و بعد از انتخاب حسن روحانی، آموزش زبان‌های مادری در کنار زبان فارسی در نظر گرفته شد. به عنوان مثال آموزش زبان کردی در مدارس شهر سقز و اضافه شدن دو واحد اختیاری آموزش زبان کردی در دانشگاه آزاد سنندج مطرح شد. بعد از آن نیز درخواست آموزش زبان آذری مطرح شد و آموزش این زبان بعد از مدتی در دستور کار قرار گرفت و هم اکنون به عنوان یک رشته دانشگاهی در دفترچه راهنمای انتخاب رشته کنکور سراسری سال 98 با عنوان «زبان و ادبیات ترکی و آذری» به چشم می‌خورد.
اما نکته این جاست که آموزش زبان محلی یا مادری در دانشگاه ومدرسه شرایط خودش را دارد و مدرس باید به زبان تسلط کامل داشته باشد. در گزارشی که خبرگزاری ایلنا در این باره منتشر کرده، به نقل از باب‌الله حیاتی، معاون آموزشی دانشگاه تبریز، آورده است: «کمبود اساتید زبان ترکی یکی از مشکلات این گروه است، البته امسال مجوز تدریس چهار استاد زبان ترکی مدعو در این رشته اخذ شده است. نکته دیگر این است که با توجه به تازه تاسیس بودن رشته زبان و ادبیات ترکی آذری، دانشجویان این رشته هنوز فارغ‌التحصیل نشده‌اند و اولین دانش‌آموختگان آن شهریور ماه سال آینده فارغ‌التحصیل می‌شوند. تدریس زبان محلی یا مادری در مدارس هنوز در هاله‌‌ای از ابهام است. البته تدریس در مدارس مناطق دو زبانه به زبان فارسی است، اما در بخشی از کتب درسی این مناطق آموزش‌های کردی و یا ترکی آذری نیز وجود دارد. هنوز اقدام منسجمی برای آموزش زبان محلی یا مادری در مدارس کشور انجام نشده است. طرحی در این خصوص به شورای عالی انقلاب فرهنگی ره یافته که باید منتظر نظرات در خصوص این طرح ماند».
مهدی نوید ادهم، دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش، درباره آموزش زبان مادری در مدارس مناطق دو زبانه معتقد است: «بر اساس اصل 15 قانون اساسی، آموزش رسمی در مدارس باید با زبان و خط فارسی باشد. بنابراین قطعا کتاب‌های ما در مدارس باید به زبان فارسی تدریس شود، اما در این قانون نوشته شده که ادبیات اقوام نیز امکان آموزش دادن را دارند، ولی این به معنای آن نیست که کتاب‌های درسی به زبان اقوام باشد، بلکه کل زبان اقوام را نه در ساعات آموزشی رسمی بلکه در ساعات فوق‌برنامه می‌توان در نظر گرفت و آموزش داد».
او با تاکید بر حفظ زبان فارسی گفت: «ما در مناطق دوگانه هم نگرانی حفظ زبان فارسی و هم نگرانی آموزش آن را داریم. متاسفانه آموزش زبان فارسی که زبان ملی و عنصر وحدت‌بخش اقوام مختلف است، آسیب دیده و به خوبی آموزش داده نمی‌شود. باید اهتمام جدی داشته باشیم تا هر شهروند ایرانی با هر قوم، ملیت و مذهبی که در هر جای این کشور پهناور زندگی می‌کند، زبان فارسی، که عنصر وحدت‌بخش ملی ماست را به خوبی یاد بگیرد، تکلم کند و بنویسد».
آیین نامه تدریس به زبان مادری تدوین نشده است
در این گزارش، عظیم محبی، مدیر کل دفتر تالیف کتاب های درسی، با اشاره به گنجاندن زبان مادری یا محلی در کتب درسی اصلی دانش‌آموزان یا آموزش آن در کنار کتاب‌های درسی پایه گفت: «زبان آموزش در کشور ما به طور رسمی‌زبان فارسی است، اما برای اینکه زبان مادری یا محلی در مدارس به دانش‌آموزان آموزش داده شود، هنوز آیین‌نامه‌ای نوشته نشده و تاکنون هیچ ساز و کاری به سازمان پژوهش ابلاغ نشده است».
محبی در ادامه با اشاره به چاپ شناسنامه آنادیلی، برای آموزش زبان ترکی مقطع ابتدایی در استان زنجان و همچنین وانه کوردی برای آموزش زبان کردی مقطع دبیرستان که در سال ۹۳ در سقز به چاپ رسید، گفت: «فعلا همان روال سابق را می‌رویم و چیز جدیدی به ما ابلاغ نشده است. کتاب‌هایی که در مقاطع مختلف استان‌های دو زبانه وجود دارد، توسط آموزش و پرورش چاپ نشده و خود استان اقدام به چاپ آنها کرده که اغلب در زمان‌های فوق برنامه کاربرد دارد و به شکل رسمی در کتاب‌های درسی گنجانده نشده است».
مساله تدریس زبان مادری و یا زبان محلی در مدارس مناطق دو زبانه از سوی آموزش و پرورش همچنان بلاتکلیف است، اما چندی پیش مدیرکل آموزش و پرورش استان آذربایجان شرقی اعلام کرد؛ با بازگشایی مدارس در مهر ماه سال ۹۸، آموزش زبان ترکی در برخی مدارس آذربایجان شرقی به‌صورت پایلوت (آزمایشی) تدریس می‌شود. در این طرح دانش‌آموزان هفته‌ای دو ساعت و در مجموع ۶۰ ساعت آموزش خواهند دید.
استاد دانشگاه و مدیر گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، زبان ها و گویش های مختلف را ثروت ملی هر کشوری دانست و به ایرنا گفت: «بر اساس این تلقی، تنوع زبانی نه تنها عامل منفی نیست، بلکه مانند تنوع زیستی یک شرط مهم رهایی از تحجر و تضمین انعطاف پذیری است».
امیلیا نرسیسیانس، احترام متقابل به ارزش‌های گروهی و قومی را عامل حفظ وحدت و قدرت و نیز تکامل فرهنگی شمرد و افزود: «آموزش‌های اجتماعی مناسب، احترام به گروه‌های فرهنگی و قومی مختلف، دسترسی همگانی به آموزش رسمی و استفاده از ارزش‌های ادبی، هنری و فرهنگی گروه‌های مختلف قومی در کشور از جمله عوامل یاری‌رسان به جامعه هستند».
معلمان معتقدند دو زبانه بودن مدارس در صورتی که شرایط و بسترهای لازم برای شکوفایی استعدادها و افزایش توانمندی ها فراهم باشد، به عنوان یک مزیت مطرح می‌شود، چنان که به استناد آزمایش‌های «کاترین مونت» زبان شناس بلژیکی، عملکرد مغزی دو زبانه‌ها به مراتب سریع‌تر از تک‌زبانه‌ها در حل مسائل مشابه است. بر این اساس، در شرایط کنونی توجه به چندگونگی‌های زبانی به ویژه در امر آموزش، امری پذیرفته شده است و مورد تاکید سازمان‌های مرتبط بین‌المللی و برخی نظام‌های سیاسی قرار گرفته است.
