کارشناسان محیط زیست خشکسالی برخی از کشورهای خاورمیانه به‌ویژه سوریه و عراق را «فاجعه‌ای در حال گسترش» توصیف می‌کنند که با عواقب ناگوار و پیامدهای بلندمدتی که در پیش دارد، می‌تواند منطقه را با چالش‌های بی‌شماری روبه‌رو کند. این در حالی است که ۱۳ سازمان امدادرسانی به‌تازگی هشدار داده‌اند که حدود ۱۲ میلیون نفر در سوریه و عراق در معرض تهدید مستقیم خشکسالی و کمبود آب‌اند.
کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که تشدید بحران آب در منطقه‌ای که هم اکنون با جنگ و آشفتگی درگیر است، می‌تواند به افزایش تنش و درگیری منجر شود و سراسر منطقه را دستخوش چالش‌‌هایی تازه کند. بنابراین و پیش از آنکه بحران از کنترل خارج شود و فرصت مهار آن از دست برود، لازم است جامعه جهانی درصدد اقدام و همکاری با کشورها و ملت‌های منطقه برآید و در تلاش برای یافتن راه‌حلی چنان پایداری باشد که حفظ آب و غذا برای نسل امروز و فردای این سرزمین را تضمین کند.
این در حالی است که خاورمیانه با افزایش چشمگیر دما، کاهش شدید میزان بارندگی و افزایش خشکسالی مواجه است و دسترسی ساکنان این منطقه به آب آشامیدنی تمیز و سالم پیوسته کمتر می‌شود. علاوه بر آن، کاهش شدید ذخیره آب پشت سدهای تولید برق، کاهش میزان انرژی را باعث شده و در نتیجه، خدمات اولیه و مراقبت‌های بهداشتی را آسیب‌پذیر کرده است.
در چند سال اخیر، کشورهای سوریه و عراق با خشکسالی بی‌سابقه و کاهش شدید میزان بارندگی روبه‌رو شده‌اند و در دو سال اخیر، میانگین بارندگی‌ها در سوریه از ۵۰ تا ۷۰ درصد نسبت به میزان عادی بارندگی تجاوز نکرده است و تداوم این وضعیت می‌تواند زندگی بیش از پنج میلیون انسان تهدید کند؛ به‌ویژه اینکه شمار زیادی از مردم سوریه برای تامین آب به رودخانه فرات که بزرگ‌ترین رودخانه این کشور است، وابسته‌اند و در عراق نیز کمبود آب و خشکسالی زندگی حداقل هفت میلیون نفر را تهدید می‌کند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
به گفته کارشناسان، حدود ۴۰۰ کیلومترمربع از زمین‌های کشاورزی در معرض خشکسالی کامل‌اند، زیرا سدهای «طبقه» و «تشرین» بر رودخانه فرات در شمال سوریه که نزدیک به سه میلیون نفر برای تامین برق، آب آشامیدنی و آبیاری به آن‌ها وابستگی دارند، به دلیل کاهش شدید میزان آب در حال تعطیلی‌اند.
البته رودخانه فرات از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و آنکارا بدون اینکه منافع و حقوق سوریه و عراق از آب این رودخانه را در نظر بگیرد و علی‌رغم توافق‌نامه‌های قبلی در مورد حقابه آن‌ها، پروژه‌ها و سدهای بسیاری روی این رودخانه احداث کرده است. به همین دلیل، میزان آبی که از ترکیه به رود فرات می‌ریزد، در طی ماه‌های گذشته به‌تدریج کاهش یافته است. در ماه ژانویه ۲۰۲۱ مقدار آبی که رود فرات می‌ریخت، ۵۰۰ مترمکعب در ثانیه بود اما این رقم در ماه ژوئن به ۲۱۴ مترمکعب کاهش یافته است.
آنچه موضع ترکیه را در این زمینه سخت‌تر می‌کند، قدرت نظامی عظیم آن کشور و دشواری‌های بسیاری است که سوریه و عراق در چند سال گذشته با آن روبه‌رو بوده‌اند و ترکیه از مشکلات و چالش‌های این دو کشور برای تحقق منافع خود در عرصه‌های مختلف بهره‌برداری کرده است.
در نتیجه کاهش آب رود فرات، عراق از بهره‌برداری از مناطق وسیعی از زمین‌های کشاورزی، مناطق ماهیگیری و منابع آب آشامیدنی خود محروم شده است و پیش‌بینی می‌شود میزان تولید گندم به دلیل خشکسالی تا ۷۰ درصد کاهش یابد. علاوه بر این، اقلیم کُردستان عراق هم با تهدید جدی روبه‌رو است و تولیدات کشاورزی آن تا ۵۰ درصد کاهش خواهد یافت.
بر اساس اعلامیه سازمان ملل متحد، سوریه نیز در حال حاضر با چنان خشکسالی مواجه است که در ۷۰ سال گذشته سابقه نداشته است؛ اما عراق به دلیل کاهش میزان بارندگی دومین خشکسالی بزرگ در ۴۰ سال گذشته را شاهد است.
البته جوامع آسیب‌دیده از جنگ در سوریه بیشتر در معرض خطرند، به‌ویژه اینکه ساکنان استان‌های حسکه، حلب، رقه و دیرالزور از جمله آوارگانی‌اند که در اردوگاه‌های داخلی زندگی می‌کنند و به صورت روزافزون به بیماری‌های متعدد ناشی از کمبود آب و آلودگی آن مانند اسهال مبتلا می‌شوند.
سوریه در حال حاضر در شاخص جهانی خطر که شامل ۱۹۱ کشوری است که بیشتر در معرض فاجعه‌های بشردوستانه یا طبیعی هستند، در رتبه هفتم است و شکی نیست که این وضعیت بحرانی ناشی از پیامدهای ناگوار جنگ در این کشور است که مانع از اجرای اقدام‌های لازم در زمان مناسب می‌شود. همچنین از میان ۹ کشوری که سازمان ملل متحد آن‌ها را «کشورهای با ریسک بالا» طبقه‌بندی کرده است، سوریه از نظر خشکسالی در رتبه سوم است.
عراق نیز در مقایسه سوریه وضعیت بهتری ندارد، زیرا آب رودخانه‌های دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند و از سوریه عبور می‌کنند، دیگر به‌اندازه کافی به عراق نمی‌رسد. به گفته مهدی رشید الحمدانی، وزیر منابع آب عراق، در سال ۲۰۲۱ میزان آب هر دو رودخانه به نصف میزان سال گذشته رسیده است.
دو کشور عراق و سوریه از سال‌ها پیش به این سو به دلیل ادامه جنگ و خشونت، سیاست درستی در مدیریت آب ندارند و ادامه این وضعیت یکی از عمده‌ترین انگیزه‌های تظاهرات ضد دولتی اکتبر ۲۰۱۹ در عراق بوده است. معترضان عراقی مسئولیت کمبود آب، برق و سایر خدمات شهری را به گردن رهبران سیاسی می‌اندازند و آن‌ها را به فساد متهم می‌کنند. این در حالی است که سوریه هم به دلیل چالش‌های ناشی از بحرانی که بیش از ۱۰ سال در این کشور ادامه دارد، دستخوش تفرقه و اختلافات داخلی شده است و یگان‌های مدافع خلق (YPG) موردحمایت آمریکا، وابسته به حزب کارگران کُردستان (پ‌ک‌ک)، اکثر مناطق شمال شرقی سوریه از جمله شهرهای که به کمبود آب دچارند را در کنترل دارد.
بنابراین، لازم است برای حل بحران آب در سوریه و عراق تدابیری سریع و فراخور شرایطی اتخاذ شود؛ به ويژه اینکه همه‌گیری کرونا و افزایش چالش‌های اقتصادی ملت‌های عراق و سوریه را به‌شدت آسیب‌پذیر کرده است. البته در گام نخست، ترکیه باید برای پذیرفتن مسئولیت‌های بشردوستانه خود آمادگی بیشتری نشان دهد و به‌منظور یافتن راه‌حل مناسب و پایدار برای پایان دادن به بحران آب همکاری جدی خود با کشورهای منطقه را آغاز کند.
