جامعه معماری، آذرماه، دو تن از برجسته‌ترین معمارانش را از دست داد. نخست دکتر غلامرضا معتمدی، معمار خلاقی که بانی «مان‌هنر نو» بود و سپس امیرعلی سردار افخمی که نامش با برخی از ساختمان‌های به‌یادماندنی شهر تهران گره خورده است.

آقای معتمدی پس از طی سالیان با تحمل بیماری‌های مختلف، روز ۱۲ آذرماه در ۷۱ سالگی درگذشت و امیرعلی سردار افخمی، نیز روز ۱۸ آذرماه در فرانسه دل به دیار دیگر داد. او آن چنان که در معدود گفت‌وگوهایش عنوان کرده است، در سی‌کیلومتری جنوب پاریس زندگی می‌کرد و به علت کهولت سن نیز همان جا درگذشت. ویژگی هر دوی آن‌ها این بود که از آجر در ساخت بناهایشان بسیار بهره برده‌اند.

فرح پهلوی و ایده توسعه تاتر ایران و سفارش ساخت ساختمان تئاتر شهر

ایده ساخت ساختمانی برای تئاتر و موسیقی در ایران در سال‌های میانی دهه ۴۰ جان گرفت. زمانی که ایران توسعه‌ای پرشتاب را از سر می‌گذراند و طرح‌های اقتصادی با شدت و حدت اجرا می‌شد. جامعه متوسط در حال شکل‌گیری بود و نیازمند تفریح و برنامه‌هایی تازه برای پرکردن اوقات فراغت خود بود. تئاتر و موسیقی و کتاب می‌بایست مکان‌های ویژه خود را پیدا می‌کردند تا عطش این طبقه را فروبنشنانند. بر همین اساس بود که سفارش ساخت ساختمان‌هایی چون تالار وحدت، موزه هنرهای معاصر، ساختمان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و بناهایی از این دست داده شد. این گونه و در کنار توسعه اقتصادی امکاناتی فراهم شد تا اماکن فرهنگی در خور پایتخت ایران نیز بنا شوند.

پشت تمامی این ایده‌ها یک تن بود؛ شهبانو فرح پهلوی که به دلیل علاقه‌مندی و تحصیل در رشته معماری سخت دلبسته همکاری با معماران ایرانی تحصیل‌کرده فرانسه بود و سردار افخمی هم از جمله آن‌ها بود که طرح و نقشه تئاتر شهر را به دست گرفت و اجرا کرد.

از این بنا و شباهت‌های آن به برخی نمادها، برداشت‌های مختلفی شد که از جمله آن‌ها برداشت مهرداد پهلبد بود. پهلبد که خود اهل ذوق و هنر بود و دستی هم در موسیقی داشت، این بنا را به تاج پادشاهان تشبیه کرد و این برداشت را با سازنده بنا نیز در میان گذاشت و به او گفت: «خوب چیزی به فکرت رسیده. ساختمانی اجرا کرده‌ای که مثل یک تاج است!» او اما در پاسخ گفت که به تاج و هیچ نماد دیگر فکر نکرده بود و این طرح تنها برداشتی کلی است از سفرهایی که او در دوران کودکی به شهرهایی چون شیراز، یزد، کرمان و اصفهان داشته و از بناهای تاریخی آن مناطق این برداشت‌ها را کرده است. (گفت‌وگوی بلند با روزنامه شرق-۲۵ بهمن ۱۳۹۱)

اکنون اما می‌توان پذیرفت که تاج بزرگی که در قلب تهران و نزدیک به نیم قرن نشسته است، هم نماد سلطنت است و هم نماد معماری کهن ایرانی و در تک‌تک آجرهای آن می‌توان نمادهایی را از سنت سترگ معماری ایرانی دید. اگر چه به نظر می‌رسد که او در ساخت این ساختمان به برخی تجربه‌های کهن معماری یونان و نمایش‌های یونانی هم نظر داشت.

در تحقیقی که دو دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه آزاد تهران شرق روی آثار سردار افخمی انجام دادند، به این جمع‌بندی رسیدند که آثار او ضمن دارا بودن شناسه‌های مدرن از عناصر سنت معماری ایران نیز بهره برده است.

در بخشی از این مقاله عنوان شده است که ساختمان تئاتر شهر «از لحاظ شکل استوانه و حجمی افلاطونی» است، که در کل با پوششی از آجر برجسته، کاشی لعابدار فیرزه‌ای و سبز نگین‌مانند تزیٔین شده، تا هم‌زمان حسی سنتی از دوره‌های تاریخی معماری ایرانی ایجاد کند (سبک رازی، سلجوقی)، همراه با ستون‌های باریک و بلند که مقطع ستاره دارد که در بنا ایجاد حس سبکی و تعلیق می‌کنند. (مقاله بررسی وتحلیل آثار وروش‌های طراحی معماری امیرعلی سردار افخمی-تاج‌بخشیان و خانلو-ص ۵)

در نهایت و بعد از پنج سال و براساس خبر روزنامه اطلاعات مورخه ۷ بهمن‌ماه ۱۳۵۱، ساعت ۴ و نیم عصر همین روز و با حضور محمدرضا شاه و فرح پهلوی (شهبانوی ایران) تئاتر شهر افتتاح شد. مکانی که به‌رغم گذشت نزدیک به پنج دهه، مهم‌ترین و مجهزترین مرکز اجرای تاتر در ایران به شمار می‌رود و در دوران جمهوری اسلامی ساختمانی با اهمیت و امکانات این بنا برای تئاتر ایران ساخته نشد.

استادی دانشگاه تهران و اختلاف نظر با هوشنگ سیحون

سردار افخمی که متولد ۱۳۰۸ تهران است، پس از طی تحصیلات اولیه، برای ادامه تحصیل به پاریس رفت و دکترای خود را در رشته معماری با رتبه بالا از دانشکده هنرهای زیبای پاریس دریافت کرد.

او وقتی به تهران بازگشت، هوشنگ سیحون رئیس دانشکده معماری دانشگاه تهران بود.

در پاره‌ای از گفت‌وگوهایی که از سردار افخمی به جای مانده است، او به اختلاف‌نظر با هوشنگ سیحون اشاره می‌کند. بخشی از این اختلاف نظر به زاویه نگاه آن‌ها به معماری و مصالحی که در کار معماری و ساختمان‌سازی باید استفاده کرد، بازمی‌گشت و بخشی دیگر به برخی اختلاف‌های شخصی و حتی گروهی در موقعیت‌هایی که هر کدام از این دو در فضای کاری و تحصیلی ایران به دست آورده بودند.

به گفته خودش پدر زنش (دکتر احمد فرهاد معتمد) در آن ایام، ریاست دانشگاه تهران را برعهده داشت و همین به او موقعیتی بخشیده بود که بتواند ایده‌های علمی‌اش را پی بگیرد. این ایده‌ها اما مخالفانی داشت که از جمله آن‌ها هوشنگ سیحون بود که سردار افخمی نیز در همان گفت‌وگو به شکلی آشکار به این اختلافات اشاره می‌کند.

اختلافاتی که به محض کنار رفتن پدرزنش از ریاست دانشگاه سبب کناره‌گیری او از تدریس شد. «به محض این که دکتر فرهاد از کار افتاد، مهندس سیحون شروع کرد به بدگویی، البته این بدگویی‌ها یک دلیل مهم داشت. یک قانون وضع کرد که حتی باعث شد خود من از دانشگاه بروم. قانون این بود: اشخاصی که دفتر خصوصی دارند نباید کار دولتی داشته باشند. من فورا رفتم سراغ دفتر و کار خودم؛ چون کار خودم را از هرچیز مهم‌تر می‌دانستم.» (روزنامه شرق-۲۵ بهمن ۱۳۹۱)

سردار افخمی در به‌کارگیری مصالح ساختمان‌سازی به آجر باور داشت و استفاده از تراورتن و شیشه را چندان برنمی‌تابید، به همین دلیل مخالف مشی و شیوه بهره‌گیری معمارانی چون سیحون و فرمانفرما در استفاده از شیشه و تراورتن بود. به باور او «شیشه و تراورتن مناسب آب و هوا و فضای ایران نیست، به شخصه در پروژه‌هایم همیشه به دنبال آجر رفتم.» بهره‌گیری از آجر در ساختمانی‌های دیگری که از او به جای مانده است نیز مشهود است. از جمله آن‌ها ساختمانی که برای بخش تحقیقات کار ساخت که وزیر کار از این که او در ساخت ساختمان به جای مرمر و شیشه آجر به کار برده بود، سخت عصبانی شد. همچنین از ساختمانی در پارک نیاوران و نیز ساختمانی دیگر برای بهزیستی و هتل ماریوت نیز نام برده می‌شود که طراح و معمار همه آن‌ها سردار افخمی بوده است.

از دیگر بناهایی که او قصد ساخت آن را داشت، ساختمان مجلس شورای ملی بود که طرح آن در سال ۱۳۵۵ داده شد، اما انقلاب جلوی ساخت آن را گرفت تا زمانی که علی‌اکبر ناطق نوری به ریاست مجلس رسید و باجناق او، عباس آخوندی وزیر مسکن دولت هاشمی رفسنجانی شد.

سردار افخمی در همان گفت‌وگو اشاره می‌کند به دیداری که آخوندی با او در پاریس داشت و وعده داد که اگر برای ساخت این بنا به ایران بیاید امکانات خوبی برایش فراهم می‌کند. سردارافخمی اما بیم آن داشت که پایش به ایران برسد و راه برگشت او را ببندند. به همین منظور این خطر را نپدیرفت و در نهایت همان طرح از سوی یکی از شاگردانش (ذکایی) که پیش از انقلاب در «شرکت مهندسان مشاور سردار افخمی» با او همکاری می‌کرد، به عنوان مجری ساخت ساختمان جدید مجلس برگزیده شد.

سردار افخمی در حالی در ۹۱ سالگی به درود حیات گفت که آثار نه چندان پرتعدادش نام او را به عنوان معماری مبتکر و خلاق در تاریخ هنر معماری ایران ثبت و ضبط کرده است.