همزمان با عمیق‌تر شدن بحران همه‌گیری کووید-۱۹ در جهان و به ویژه ایران، مایک پومپئو، وزیر امور خارجه آمریکا گفت، تهران در حال بررسی آزادی برخی شهروندان آمریکایی زندانی در ایران است. او همزمان با طولانی‌تر کردن فهرست سیاه متهمان به نقض تحریم‌های ایران، از تهران خواست بنابر دلایل بشردوستانه و باتوجه به شرایط جاری، این زندانیان را آزاد کند.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران اواخر پاییز امسال نسبت به تبادل زندانیان در قالب یک «پکیج» ابراز امیدواری کرده و گفته بود «اکنون توپ در زمین آمریکاست». او در یک سال گذشته بارها و به صراحت پیشنهاد مبادله زندانیان را روی میز گذاشته است.

روند مبادله زندانیان یا دریافت امتیاز در مقابل آزادی آنها با وجود اغمای روابط دیپلماتیک تهران-واشینگتن در چهار دهه گذشته، هیچگاه قطع نشد. گروگانگیری اعضای سفارت آمریکا در تهران در ماه‌های نخست پس از انقلاب اسلامی نقطه آغازین این روند بود و همچنان هیچ افق روشنی، نقطه پایانی این روش منحصر به فرد از «دیپلماسی به سبک جمهوری اسلامی» را نوید نمی‌دهد.

مبادله زندانیان در اوج تنش‌ها

پس از مبادله زندانیان در جریان اجرای برجام، دور جدید تبادل زندانیان در تابستان امسال آغاز شد. در همان زمانی که خلیج فارس به صحنه درگیری غیرمستقیم ایران و آمریکا تبدیل شده بود و نفتکش‌ها یکی پس از دیگری منفجر یا توقیف می‌شدند، نزار زکا، شهروند لبنانی مقیم آمریکا و متهم به جاسوسی از زندان اوین آزاد شد. آمریکا از ایران برای آزادی او تشکر کرد و زکا نیز در گفتگو با تلویزیون ایران‌اینترنشنال تاکید کرد، آمریکا او را آزاد کرده، نه حزب‌الله (ادعایی که مقامات تهران دارند). برخی اقدام به آزادی زکا را تلاشی از جانب تهران برای واکنش متقابل ایالات‌متحده توصیف کردند.

آزادی نگار قدس کنی، شهروند ایرانی متهم به نقض تحریم‌های آمریکا با رای دادگاه مینیاپولیس و بازگشت او به ایران و همچنین رضا دهباشی که با اتهام مشابه در استرالیا زندانی بود در مقابل آزادی یک زوج بلاگر-جهانگرد استرالیایی از ایران (جولی کینگ و مارک فرکین)، در همین مدت و با مانور واشینگتن اتفاق افتاد.

این چهار نفر پس از آن آزاد شدند که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران از فرصت حضور در مجمع عمومی سازمان ملل (مهرماه) به منظور «بازاریابی» برای شهروندان خارجی و دوتابعیتی زندانی در ایران استفاده کرد. اشاره او به مبادله نازنین زاغری رتکلیف، شهروند بریتانیایی-ایرانی با بدهی لندن بابت قرارداد فروش تانک‌های چیفتن به ایران (قرارداد مربوط به دوره پهلوی)، نازنین را بر آن داشت تا در نامه‌ای بنویسد: «کشورم من را در ازای مبلغ هنگفتی (۴۰۰ میلیون پوند) به حراج گذاشت».

شانزدهم آذرماه و در حالی که زمین تنش‌های ایران و ایالات‌متحده به عراق منتقل شده بود، مسعود سلیمانی متهم به نقض تحریم‌ها علیه ایران با ژیائو وانگ، محقق چینی‌تبار دانشگاه پرینستون آمریکا مبادله شد که به اتهام جاسوسی در ایران زندانی بود.

امتیاز‌گیری از بحران کرونا

الگوی رفتاری جمهوری اسلامی در مبادله زندانیان نشان می‌دهد که این موضوع از نگاه تهران از چگونگی روابط حاکم بین ایران و آمریکا متمایز است. به عبارت دیگر جمهوری اسلامی در مبادله زندانیان  در جستجوی«امتیاز» است، نه بهبود روابط. از همین رو امکان انجام معامله‌ در هر شرایطی وجود دارد و حتی بحران‌ها زمینه بهتری برای چانه‌زنی در این زمینه فراهم می‌کند. نخستین امتیازگیری از استراتژی گروگان‌گیری جمهوری اسلامی در ماه‌های بحرانی پس از انقلاب اتفاق افتاد. مبادله زندانیان در اوج تنش‌ها در پرونده هسته‌ای هم جریان داشت. بحرانی شدن شرایط خلیج فارس و پس از آن عراق در تابستان و پاییز امسال هم بستر مناسبی برای مبادله زندانیان فراهم کرد.

امتیازگیری بابت آزادی شهروندان خارجی یا دوتابعیتی از معدود استراتژی‌های تهران در برابر واشینگتن است که هیچگاه از سوی رهبر جمهوری اسلامی مورد نکوهش قرار نگرفته است. به نظر می‌رسد نمایندگان جمهوری اسلامی در چهار دهه اخیر به اندازه‌ای در کسب منفعت از زندانیان خارجی تبحر کسب کرده‌اند که دست‌کم در این مورد خاص «غیر قابل اعتماد بودن آمریکا» زیر سایه «رافت اسلامی» (توصیفی که برای آزادی زندانیان استفاده می‌شود) قرار می‌گیرد. 

ظریف و حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران،‌ در روزهای اخیر بارها تلاش کردند که از تهدید همه‌گیری کرونا در ایران فرصت‌های اقتصادی و پولی بسازند. نامه ظریف به دبیرکل سازمان ملل، درخواست روحانی از سران برخی کشورها و طلب وام از صندوق بین‌المللی پول، یک شاه‌بیت مشترک دارد و آن دستیابی به منابع مالی است که در دو سال اخیر تحت تاثیر بازگشت تحریم‌ها، از جمهوری اسلامی دریغ می‌شود.

به این ترتیب اصرار تهران به لغو تحریم‌ها با کد واژه «کمک به مقابله با شیوع کرونا» می‌تواند سیگنال دیگری مبنی بر آمادگی برای آزادی شمار بیشتری از شهروندان خارجی یا دوتابعیتی در مقابل دریافت امتیاز (به ویژه اقتصادی) باشد. مقامات تهران به خوبی می‌دانند که روند لغو تحریم‌ها و ورود سرمایه (حتی در صورت موافقت واشینگتن) زمان‌بر خواهد بود و این بُعد زمانی با شرایط اضطراری شیوع کرونا که نیازمند اقدام فوری و آنی است، همخوانی ندارد. اما همین بحران به «حفظ وجهه» که دغدغه جمهوری اسلامی در زمان انجام معامله‌ها است، کمک می‌کند. 

گام نخست این اعلام آمادگی با مرخصی دو هفته‌ای نازنین زاغری رتکلیف از زندان اوین برداشته شد. وضعیت او و دیگر زندانیان در نتیجه انتشار گزارش‌هایی از شیوع کرونا در زندان‌ها و احتمال ابتلای زندانیان، بسیار نگران کننده است. حمید بعیدی‌نژاد، سفیر ایران در لندن سه روز قبل از به مرخصی آمدن زاغری از تغییر رویکرد دولت بریتانیا سخن گفته بود.

از سوی دیگر، ساعاتی قبل از اعلام خبر به مرخصی آمدن نازنین، سخنگوی قوه قضاییه ادعا کرد،‌ نیمی از زندانیان امنیتی از مرخصی بهره‌مند شده‌اند. روشن نیست که آیا شهروندان فرانسوی و دست‌کم یک شهروند استرالیایی (کایلی مور-گیلبرت) که به اتهام جاسوسی در زندان اوین به سر می‌برند هم در بین این زندانیان قرار دارند، یا خیر.

اسامی سیامک و باقر نمازی، مایکل وایت و رابرت لوینسون (مامور سابق اف‌بی‌آی که ۱۳ سال است در ایران ناپدید شده) شهروندان آمریکایی یا دوتابعیتی که واشینگتن خواستار آزادی آنان است، هنوز در فهرست زندانیان امنیتی به مرخصی آمده نیست. اما پومپئو می‌گوید که می‌داند تهران در حال برآورد آزادی یا عدم آزادی آنان است. وزیر امور خارجه آمریکا بار دیگر از ایران خواست با توجه به ریسک ناشی از شیوع کروناویروس و بنابر دلایل بشردوستانه همه شهروندان آمریکایی را که به گفته او «به اشتباه» در ایران زندانی هستند، آزاد کند.

شاید بار دیگر نگاه «معامله‌گرایانه» به شهروندان خارجی یا دوتابعیتی زندانی در ایران، زمینه آزادی برخی از آنها را در هیاهوی بحران کرونا فراهم کند. اما آیا این نقطه پایانی بر این سیاست خواهد بود؟