با گذشت بیش از یک هفته از آغاز جنگ میان جمهوری اسلامی و اسرائیل، نشانه‌های بحران در بازارهای مالی و بخش‌های کلیدی اقتصاد ایران نمایان شده است. همزمان تردیدها درخصوص توان مالی دولت در مدیریت شرایط فعلی نیز افزایش یافته است.
تعطیلی اصناف و کارگاه‌های تولیدی، محدودیت شدید در اطلاع‌رسانی رسمی، قطع گسترده اینترنت و توقف معاملات در بازارهای ارز، رمزارز و سرمایه، همگی موید ورود کشور به مرحله‌ای تازه از آشفتگی اقتصادی است، مرحله‌ای که از یک‌سو نتیجه فشار ناشی از درگیری نظامی و از سوی دیگر حاصل ناکارآمدی ساختاری در عرصه داخلی است.
کارشناسان اقتصادی پیش‌تر تاکید کرده بودند که اقتصاد ایران با توجه به شرایط بحرانی کنونی در صورت وقوع جنگ در معرض فروپاشی کامل قرار خواهد گرفت؛ موضوعی که به نظر می‌آید در این روزها در حال تحقق است.
توقف معاملات ارز و سقوط بازار رمزارز
در نخستین روزهای حمله هوایی اسرائیل، فعالیت بازار فیزیکی ارز در ایران تقریبا متوقف شد و نرخ‌گذاری دلار و درهم از وبسایت‌های رسمی و صرافی‌های غیررسمی حذف شد. همزمان، در میانه هفته نخست جنگ، کانال‌های تلگرامی، که نرخ‌های پشت‌خطی را منتشر می‌کردند، به دلیل قطع اینترنت از دسترس خارج شدند. به این ترتیب برای اولین‌بار طی یک دهه گذشته، بازار ارز ایران از هر دو سازوکار رسمی و غیررسمی تعیین نرخ بی‌بهره ماند.
در چنین شرایطی، تنها تتر، استیبل‌کوین پرکاربرد بازار رمزارز ایران، تا ساعاتی امکان قیمت‌گذاری داشت. اما پس از انتشار خبر هک کیف‌پول‌های گرم صرافی نوبیتکس، بزرگ‌ترین صرافی رمزارز داخلی، قیمت تتر نیز سقوط کرد و از کانال ۹۰ هزار تومان به زیر ۸۰ هزار تومان رسید. این افت ناگهانی موجب شد قیمت‌ها در سایر صرافی‌ها نیز اصلاح و شوک تازه‌ای به بازار رمزارز وارد شود.
البته بررسی‌های پیشین بازار رمز ارز در ایران نشان می‌دهد که چنین بحران‌هایی بی‌سابقه نیستند. از سقوط صرافی اف‌تی‌اکس گرفته تا فروپاشی ترا و اختلال در صرافی‌هایی مانند بایننس و بای‌بیت، بازار رمزارز همواره بستری آسیب‌پذیر و فاقد نظارت شفاف بوده است. ضمن آنکه، حضور نهادهای غیرپاسخگو و امنیتی در این بازار، وضعیت را پیچیده‌تر و اعتماد عمومی را بیش از پیش خدشه‌دار کرده است.
در شرایط تحریمی ایران، تتر نقش مهمی در پوشش تقاضای معامله‌گران، نوسان‌گیران و بازرگانان داشته است. حالا قطع ارتباط با درگاه‌های پرداخت معتبر و نوسانات شدید قیمت باعث شده این افراد در هفته گذشته فعالیتشان را متوقف یا کاملا محدود کنند. در این میان تحلیلگران اقتصادی معتقدند اقدام دولت برای حذف نرخ‌گذاری آنلاین ارز نیز نه‌تنها کمکی به مهار التهاب موجود در بازارهای مالی نکرده، که به افزایش انتظارات تورمی، سوداگری در بازار غیررسمی و کاهش اعتماد عمومی منجر شده است.
تورم در کالاهای اساسی و بحران دارو
در کنار نوسان‌های ارزی، بازار مصرف کالاهای اساسی نیز طی ده روز گذشته دچار بحران شده است. تداوم حملات هوایی اسرائیل و نگرانی عمومی از گسترش درگیری، به مهاجرت موقت بخشی از جمعیت پایتخت و شهرهای مرکزی به شمال ایران انجامیده است.
با آنکه سخنگوی دولت روز یکشنبه، ۲۵ خرداد، در گفتگویی تلویزیونی تاکید کرده بود که در عرضه کالا، دارو، مواد غذایی و سوخت مشکلی وجود ندارد، گزارش‌های میدانی، به‌ویژه از استان‌های گیلان و مازندران، از افزایش قیمت نان و سایر اقلام خوراکی حکایت دارد. در برخی شهرهای شمالی نیز کمبود کالاهای اساسی مشهود است؛ وضعیتی که برای بسیاری از شهروندان یادآور بحران دوران جنگ ایران و عراق در دهه ۱۳۶۰ است.
بازار دارو نیز از این آشفتگی مصون نمانده است. با آنکه رسانه‌های رسمی تاکید کرده‌اند ذخایر دارویی در ایران وضعیت مناسبی دارند، قیمت داروهای خاص، ازجمله داروهای سرطان، در روزهای اخیر افزایش یافته و طبق اطلاعات شهروندان، موجودی برخی اقلام در داروخانه‌های شهرهای بزرگ با کمبود جدی مواجه شده است.
این در حالی است که برخی رسانه‌های داخلی ازجمله روزنامه دنیای اقتصاد در گزارش‌هایی ادعا کرده‌اند که با گذشت هفت روز از آغاز درگیری‌ها، پخت نان و عرضه کالاها در ایران به روال عادی بازگشته است، اما در عین حال تاکید می‌کنند که با طولانی شدن جنگ این وضعیت ممکن است دستخوش تغییر شود. تحلیلگران رسانه‌های رسمی همچنین تاکید کرده‌اند که مدیریت صحیح و هدفمند توزیع کالاهای اساسی، توجه ویژه به اقشار کم‌درآمد، ارائه اطلاعات شفاف و برخورد قاطع با متخلفان، باید در اولویت سیاست‌گذاران قرار گیرد.
در این میان، انتشار اطلاعات نادقیق و سکوت کامل بانک مرکزی، وزارت امور اقتصادی و دارایی، و سایر نهادهای تصمیم‌گیرنده در برابر تحولات اخیر موجب افزایش بی‌اعتمادی در افکار عمومی شده است. نبود اطلاع‌رسانی شفاف در شرایط بحران، نه‌تنها راهبرد مقابله و کنترل بحران را بی‌اثر کرده، که زمینه را برای احتکار، گران‌فروشی و سوءاستفاده گسترده فراهم کرده است.
بازار سرمایه در کما: توقف کم‌سابقه معاملات بورس
همزمان با تشدید بحران نظامی، بازار سرمایه ایران نیز با توقف کامل معاملات مواجه شده است. روز یکشنبه، ۲۵ خرداد، بورس تهران تعطیل شد و در پی آن، هیئت‌مدیره سازمان بورس اعلام کرد که به دلیل شرایط اضطراری کشور کلیه بازارهای رسمی سرمایه، ازجمله بورس تهران، فرابورس، بورس کالا و بورس انرژی، در روزهای ۲۶ و ۲۷ خرداد نیز تعطیل خواهند بود.
چنین تصمیمی، آن هم در میانه سال مالی و در شرایطی که بسیاری از نمادهای بورس به نوسان‌های اقتصادی بسیار حساس‌اند، پیامدهایی جبران‌ناپذیر برای اعتماد عمومی، نقدشوندگی بازار و سرمایه‌گذاران خرد در پی دارد. فعالان بازار که پیش از این نیز با رکود، کاهش نقدینگی و بی‌اعتمادی به سیاست‌گذاری‌ها روبه‌رو بودند، اکنون با شوک دیگری مواجه‌اند که چشم‌انداز آینده بازار را مبهم‌تر کرده است.
در همین حال، قادر معصومی خانقاه، مدیر نظارت بر بورس و سازمان بورس و اوراق بهادار، اعلام کرده است که از روز شنبه، ۳۱ خرداد، معاملات صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت طبق برنامه‌ریزی قبلی از سر گرفته شده است. این مقام مسئول مدعی شد که ارزش و حجم معاملات در این بازار، در مقایسه با روزهای عادی، تغییر معناداری نداشته است.
با این حال، برخی کارشناسان هشدار داده‌اند که تداوم تعلیق معاملات در بازارهای اصلی بورس ممکن است به خروج سرمایه از این بازارها و مهاجرت آن به حوزه‌های پرمخاطره‌ای چون رمزارز و شبکه‌های غیررسمی منجر شود.
در مجموع، تحلیلگران اقتصادی بر این باورند که ترکیب فشارهای ناشی از جنگ خارجی، ضعف مدیریت داخلی، قطع اینترنت و حذف شفافیت اطلاعاتی، اقتصاد ایران را به آستانه فروپاشی رسانده است. تجربه‌های پیشین نیز نشان می‌دهد که در چنین بزنگاه‌هایی، این طبقات متوسط و محروم جامعه‌اند که بیشترین فشار را متحمل می‌شوند، از دشواری در تامین معیشت روزمره گرفته تا از دست رفتن دارایی‌های اندک در بازارهایی که بدون نظارت رها شده‌اند.
