در یکی از شب‌های شاد فرانکفورت، جایی در قلب اروپا، زنان افغان در مراسم عروسی دایره‌وار می‌چرخند. رقصی آرام و هماهنگ که مشهور به «اَتَن» است، با حرکاتی سنتی که ریشه در فرهنگ  پشتون‌ها دارد. دامن‌های بلند و پرچین لباس‌های‌‌شان با هر چرخش موج می‌زند و رنگ‌های درخشان با نور چراغ‌ها بازی می‌کنند. لباس‌ها با رنگ‌های براق، شال‌های بلند و طراحی‌های سنتی تزئین شده‌اند، گویی فقط برای رقص آفریده شده‌اند.  

این تصویر جلوه فرهنگی است که زنان افغان آن را حتی در تبعید با خود حمل کرده‌اند و در شبکه‌ اجتماعی تیک‌تاک منتشر کرده‌اند. از این دست ویدیوها در فضای اینترنت در دوران حاکمیت طالبان زیاد یافت می‌شود. 

پس از سلطه دوباره طالبان بر افغانستان هزاران نفر راهی کشورهای اروپایی و امریکای شمالی شدند. بسیاری از این مهاجران، به‌‌ویژه زنان، با استفاده از فضای آزاد در کشورهای میزبان و ابزارهای ارتباطی نوین، در برابر فراموشی هویت فرهنگی خود در افغانستان تحت حاکمیت طالبان ایستاده‌اند. یکی از این جلوه‌های مقاومت نشر ویدیوهای رقص‌های سنتی در شبکه‌های اجتماعی است که حالا به پدیده‌ای فرهنگی و اعتراضی تبدیل شده است. 

بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی این تصاویر را نه‌تنها بخشی از مراسم شادی، که نوعی واکنش مدنی و فرهنگی به سرکوب طالبان می‌دانند، حرکتی نمادین که با زبان هنر و بدن، بر ادامه زندگی و شادی تاکید می‌کند. به باور آنان، رقص و موسیقی در فرهنگ مردم افغانستان نهادینه شده و حذف آن دشوار و بی‌نتیجه خواهد بود.  

حضور پررنگ این ویدیوها در فضای مجازی، زنان دیگر را نیز تشویق کرده است که از حاشیه بیرون آیند. اشتراک‌گذاری ویدیوهایی از رقص‌های سنتی در اینستاگرام، فیسبوک و تیک‌تاک نه‌تنها به حفظ این میراث فرهنگی کمک می‌کند، که فضایی مناسب برای بیان احساسات سرکوب‌‌شده زنان فراهم می‌آورد. در دنیایی که طالبان می‌کوشند زنان را از عرصه عمومی حذف کنند، شبکه‌های اجتماعی به صحنه‌ای تازه برای حضور تبدیل شده‌اند.  

حلیمه، دختر ۲۳ ساله‌ای از هرات، یکی از همین زنان است. مراسم عروسی برادرش قرار است تا یک ماه دیگر برگزار شود. او همراه با سه خواهر و چند دختر از اقوامش و نامزد برادرش ماه‌ها است که رقص تمرین می‌کنند. هدف آن‌ها ساده است: می‌خواهند در روز عروسی با رقصی هماهنگ، شاد و سنتی ظاهر شوند.  

او به ایندیپندنت فارسی می‌گوید: «عروسی بدون رقص و سرود نمی‌شود و در افغانستان رقص و موسیقی وجود داشته است. آموزش رقص حالی خیلی آسان شده است و آدم می‌تواند که شکل‌های مختلف رقص افغانی را در اینترنت تماشا کند و تمرین کند.»  

این سخنان در عین سادگی بیانگر تحولی عمیق‌اند. در افغانستان که حکومت طالبان موسیقی را در آنجا ممنوع کرده است، حتی در بخش مردانه نیز رقص حذف شده است، اما در بخش زنانه، در محافل بسته و خصوصی، رقص هنوز زنده است. زنان در این فضاها، هرچند محدود و با ترس، اما همچنان به حفظ سنت‌ها ادامه می‌دهند.  

حلیمه از اینکه در بخش مردانه عروسی برادرش خبری از موسیقی و رقص نخواهد بود اندوهگین است. او می‌گوید: «طالبان تمام خوشی‌های ما را گرفتند و زندگی را بر ما حرام کردند. چه معنی می‌دهد که موسیقی و رقص منع کردند؟ عروسی از نام آن معلوم است که مراسم خوشی است. وقتی موسیقی و رقص نباشد فرق آن با مراسم سوگواری و غم چیست؟ اما طالبان هیچ‌ گاهی نمی‌توانند که موسیقی و رقص را از بین ببرند. وقتی تلویزیون‌ها و رادیوهای داخلی افغانستان موسیقی پخش نمی‌کنند، ما از طریق اینترنت می‌توانیم که نگاه کنیم و موسیقی گوش کنیم.»  

او تاکید می‌کند که رسانه‌های اجتماعی سبب شده‌اند تا طالبان نتوانند محتوا را به‌طور کامل کنترل کنند. فضای مجازی به پناهگاهی برای حفظ، تمرین و بازنشر رقص و موسیقی بدل شده که در فضای داخلی افغانستان با ممنوعیت و سرکوب مواجه است.  

در کنار بازنشر رقص‌ها، حتی فروش لباس‌های سنتی اقوام مختلف افغانستان نیز در میان مهاجران افغان در اروپا و آمریکا رواج یافته است. بسیاری از این لباس‌ها، که اغلب طراحی‌های قومی و رنگ‌های سنتی دارند، هنگام رقص پوشیده می‌شوند. این سنت در داخل افغانستان نیز ریشه دارد و زنان هنگام اجرای رقص‌های محلی و بومی لباس‌های سنتی بر تن می‌کنند. این پوشش نه‌تنها نشان هویت قومی، که مکمل حرکات موزون است. 

نگاهی به گذشته نیز نشان می‌دهد که راه موسیقی و رقص، حتی در دوره جمهوری مورد حمایت غرب نیز، با فراز و فرود همراه بوده است. در سال‌های نخست این نظام، پخش موسیقی زنان از تلویزیون با احتیاط صورت می‌گرفت تا افراط‌گرایان مذهبی و محافظه‌کاران فرهنگی را تحریک نکند. با گذشت زمان، فضای رسانه‌ای اندک‌‌اندک باز شد. آوازخوانان زن توانستند به استیژ (صحنه) بازگردند و بخوانند و حرکات موزون را نیز اجرا کنند. این اتفاق باعث شد برخی از ترانه‌های قدیمی دوباره بازخوانی شود و در ذهن نسل جوان جا باز کند.  

اما با سقوط کابل به‌ دست طالبان در اوت ۲۰۲۱، این روند بار دیگر متوقف شد. از همان آغاز، بسیاری می‌دانستند که طالبان بار دیگر موسیقی و رقص را ممنوع خواهند کرد، و چنین هم شد. گروه طالبان با همان نگاه بسته و سنتی پیشین بار دیگر دستور به تعطیلی موسیقی و حذف زنان از هرگونه اجرای هنری را داد.  

با این همه، برخی از آوازخوانان زن، به‌رغم خطرات، از راه‌هایی دیگر صدایشان را حفظ کرده‌اند. با انتشار ویدیو کلیپ‌ها و برگزاری کنسرت در خارج از افغانستان کوشیده‌اند تا پیام ایستادگی و مقاومت هنری را به جهانیان مخابره کنند. این کنش، در دل ناامیدی، به نمادی از پایداری و امید تبدیل شده است.  

اکنون بیش از سه سال و نیم از سلطه مجدد طالبان در افغانستان می‌گذرد، موسیقی و رقص بار دیگر از فضای عمومی حذف شده‌اند، اما تاریخ افغانستان نشان داده است که این دو هنر هرگز به‌ طور کامل خاموش نمی‌شوند. در خلوت خانه‌ها، در محافل زنانه، در پستوهای امید و شادی، صدا و حرکت همچنان جاری است.